پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه : بارش‌های مناسب و شدید در فروردین ماه ۹۸ یک سال استثنایی را حداقل در ۵۰ سال اخیر رقم زد و باعث وقوع سیلاب‌های مخرب در چند استان کشور شد که منجر به کشته شدن ۷۸ نفر، مجروح شدن ۱۱۳۷ نفر، تخریب کامل ۶۵۰۰۰ و آسیب ۱۱۴ هزار منزل مسکونی شد و خسارات ۴٫۷ میلیارد دلاری به کشور وارد کرد. همچنین بر زندگی ۱۲ میلیون نفر تاثیر گذاشت، ۲ میلیون نفر نیازمند کمک و ۳۶۶ هزار نفر نیز جابجا شدند. این بارش‌ها و سیلاب‌ها و نیز بارش‌های بهار ۹۹ این سئوال را در اذهان مطرح کرد که آیا دوران خشکسالی و کم‌آبی در ایران تمام شده و ما وارد ترسالی شده‌ایم؟!

یکی از مهم‌ترین بلایای طبیعی که در ایران هر از چند سالی و گاهی چندین سال متوالی رخ می‌دهد، خشکسالی است، که به صورت کمبود بارش در یک منطقه نسبت به متوسط سالانه، تعریف می‌شود. خشکسالی به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شود: خشکسالی هواشناسی، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی هیدرولوژی، که به ترتیب بارش کمتر از نرمال، کاهش رطوبت ناحیه ریشه کمتر از نرمال و کاهش منابع آبی کمتر از نرمال گفته می‌شود.

خشکسالی پدیده‌ای تکرار شونده است که همراه با قحطی سابقه‌ای طولانی در ایران دارد و کشورمان بارها شاهد ادوار مختلف قحطی بوده که بسیاری را به کام مرگ فرستاده است. محققان قحطی بزرگ سال ۱۲۵۰-۱۲۴۹ شمسی را از هولناک‌ترین و مرگبارترین رویدادها در طول دو قرن اخیر دانسته‌اند. رالینسون در ۱۸۵۰ میلادی جمعیت ایران را ده میلیون نفر تخمین‌زده است اما به گفته کرزن در سال ۱۸۷۳ میلادی در اثر بلای وبا و قحطی، جمعیت به شش میلیون نفر کاهش یافت. برآورد شده‌است که تعداد خانوار ایل قشقایی از متجاوز از ۶۰ هزار خانوار به ۱۲ هزار خانوار کاهش یافت که گویای ابعاد فاجعه است. به گفته “گیلبر“ جمعیت‌شناس و مورخ معروف، یک و نیم میلیون نفر از جمعیت ۹ تا ۱۰ میلیون نفری ایران در این قحطی جان باختند، و شهرهای اصفهان، یزد، مشهد، کازرون و… حداقل یک سوم جمعیت خود را از دست دادند. درباره این قحطی گفته‌اند: گرانی که آدم‌خوری باب گشت/ هزار و دویست است و هشتاد و هشت.

دیگر قحطی بزرگ ایران مربوط به سال‌های ۱۲۹۸–۱۲۹۶ هجری شمسی (۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹ میلادی) است. این قحطی تلفات جانی فراوانی را در ایران سبب شد. این رویداد از دیدگاه مجد، یکی از بزرگ‌ترین قحطی‌ها و فاجعه انسانی تاریخ ایران است که از حمله مغول در قرن سیزدهم میلادی نیز بسیار فراتر رفت. در این دوران که مصادف با جنگ جهانی اول بود علی‌رغم اعلام بی‌طرفی در جنگ از سوی ایران بخش‌هایی از ایران توسط نیروهای روسیه و انگلیس اشغال شد. برخی متخصصان معتقدند که مجموعه‌ای از قحطی، وبا، مالاریا، دنیاگیری ۱۹۱۸ آنفلوآنزای اسپانیایی، و اعتیاد فراگیر به تریاک و بی کفایتی حاکمان، سبب نرخ غیرعادی مرگ و میر در ایران شده بود. درباره رقم کشته‌ها بین مورخین اجماعی وجود ندارد. برخی از منابع در این قحطی نزدیک به ۵۰٪ از جمعیت ایران (۹ میلیون) به سبب گرسنگی، سوءتغذیه و قحطی از بین رفتند.

سومین قحطی بزرگ، قحطی سال‌های جنگ جهانی دوم است. حداقل رقمی که برای جمعیت ایران در حوالی سال ۱۹۰۰ میلادی مورد اجماع است رقمی است که ویلیام مورگان شوستر بیان کرده یعنی ۱۳ الی ۱۵ میلیون نفر. اگر دست‌کم را مبنا قرار دهیم یعنی ۱۳ میلیون نفر و میزان (نرخ) رشد جمعیت در ایران را ۲/ ۱ درصد بدانیم، در سال ۱۹۴۴،‌ یعنی در پایان جنگ جهانی دوم، جمعیت ایران باید ۲۱٬۹۷۲٬۸۲۵ نفر باشد. اگر نرخ رشد را ۳ درصد بگیریم، که با توجه به بافت عشایری ایران آن زمان معقول است، جمعیت ایران در پایان جنگ دوم جهانی باید ۴۷٬۷۲۸٬۸۷۹ نفر باشد. این درحالی است که جمعیت ایران در سال ۱۹۴۴ بار دیگر ۱۳ میلیون نفر ارزیابی می‌شود و در سرشماری ۱۳۳۵ ش./ ۱۹۵۶ م. به ۱۹ میلیون نفر نزدیک می‌شود. به این ترتیب،‌ ملاحظه می‌شود که به‌دلیل قحطی ناشی از دو جنگ جهانی چه فاجعه بزرگ انسانی در ایران رخ داده است.

در ۵۰ سال گذشته میزان بارندگی در کشور سالی حدود ۱.۲میلی‌متر کاهش پیدا کرده و در مجموع بیش از ۵۰ میلی‌متر از متوسط بارش کشور کم شده است. این مقادیر برای یک کشور خشک و نیمه خشک اعداد بسیار بزرگی هستند. بارش کشور ما به طور کلی یک سوم بارش جهانی است و حالا کاهشی ۵۰ میلی‌متری در میزان آن وضعیت را بسیار نابسمان می‌کند. در نیم قرن گذشته سال آبی ۸۷-۸۶ با ۱۴۳٫۳ میلی‌متر و سال آبی ۹۷-۹۶ با ۱۵۰ میلیمتر بارش خشک‌ترین و کم بارش‌ترین سال‌های آبی کشور بوده‌اند. (تصویر ۱)

تصویر۱: هجوم مردم بیجار به امعاء و احشاء یک گوسفند، سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۸ شمسی. (مجموعه یادمان جنگ استرالیا)

متوسط بارش‌ها در ایران حدود ۲۵۰ میلیمتر است که یک سوم متوسط بارش جهانی است. این بارش‌ها در همه‌ی نقاط کشور یکسان نیست و همواره در زمان نیاز نمی‌بارد؛ جایی در کویر در سال ۱۰ میلیمتر بارش داریم و در نقاطی دیگر چون استان‌های شمالی و دامنه زاگرس تا ۲۰۰۰ میلیمتر بارندگی هست.

از سال آبی ۸۷-۸۶ تا ۹۷-۹۶ و طی ۱۱ سال هیچ سال پربارشی در تاریخ هواشناسی کشور رخ نداده و براساس شاخص‌های خشکسالی میزان بارش از سال ۸۱ تا سال ۹۷ همواره منفی بوده است که این میزان در سال‌های آبی ۸۷-۸۶ و ۹۷-۹۶ به شدیدترین حالت خود رسید و عملا این دو سال به کم باران‌ترین سال‌های کشور در نیم قرن گذشته تبدیل شدند (تصویر ۲). طولانی‌ترین دورۀ خشک‌سالی در کشور بین سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۱ رخ داد، و این درحالی است که سال آبی ۹۸-۹۷ با ۳۴۲٫۱ میلی متر بارش، پرباران‌ترین سال در ۵۰ سال گذشته بود.

ایران در طی چهار دهۀ گذشته ( ۱۳۵۰تا ۱۳۹۰) حدود ۲۰ سال شاهد وقوع خشکسالی بوده است. در سال ۱۳۸۷ حدود ۱۲۰ شهر و ۶۰۰۰ روستا با مشکل کمبود آب به طور جدی مواجه شدند و از ۱۱۵۷ شهر کشور ۳۳۴ شهر دچار تنش آبی و ۱۷ میلیون نفر در شرایط قرمز بودند. در دهه ۹۰ هم هزاران شهر و روستا با مشکلات کم آبی، خشکسالی و با تنش آبی مواجه بودند. بیشترین خسارت ناشی از خشکسالی در بخش‌های زراعت و باغداری و دامداری است که وابستگی شدیدی به شرایط اقلیمی و بارش دارند. خشکسالی در سال ۹۷ در کشور بیش از ۱۷ تریلیون ریال خسارت بر جای گذاشته است. البته گرم شدن زمین و نیز دو برابر شدن جمعیت در طی ۲۰ سال گذشته نقش مهمی در کمبود آب و دامن زدن به بحران خشکسالی داشته است.

تصویر ۲: گراف میزان بارش در سال‌های آبی ۸۷-۸۶، ۹۶-۹۵، ۹۷-۹۶، ۷۲-۷۱ و مقایسه آن با متوسط ۴۹ ساله

خشکسالی و به تبع آن کمبود آب نقاط زیادی از جهان را تهدید می‌کند. انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۵ بیش از دوسوم جمعیت جهان در شرایط کمبود جدی آب قرار بگیرند و یک سوم بقیه در شرایط کمیابی آب زندگی کنند. سازمان ملل متحد هشدار داده است که اگر جهان به میزان فعلی به مصرف آب ادامه دهد، تا سال ۲۰۲۵ بیش از دو میلیارد و۷۰۰ میلیون نفر در جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد. بر اساس این گزارش گزارش آینده‌ای نزدیک ۳۱ کشور جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد و ایران نیز یکی از بحرانی‌ترین کشورهای درگیر کمبود آب در آینده است.

بنابر گزارش سوم ایران به سازمان ملل درخصوص آسیب‌پذیری و انطباق تغییراقلیم: «پیامد اصلی تغییر اقلیم همان افزایش دما است، این افزایش دما باعث افزایش میزان تبخیر و تعرق در ایران می‌شود که این هم منجر به کاهش میزان روان آب‌های ایران می‌شود. به گونه‌ای که حتی اگر ۵ تا ۱۰ درصد افزایش بارش هم داشته باشیم باز میزان روان آب‌های سطحی و زیرزمینی ما کاهش پیدا می‌کند.» بر اساس مطالعاتی که در بخش غرب و جنوب غربی ایران انجام شده است با ادامه روند گرمایش جهانی روان آب های ایران ۲۰ درصد کاهش پیدا می‌کنند.

از نظر محققان روند گرم شدن زمین و وقوع خشکسالی‌ها در ایران ادامه خواهد داشت. بر اساس تحقیق صورت گرفته توسط خزانه‌داری و همکاران (۱۳۸۸) آینده خشکسالی در ایران طی۳۲ سال آینده با مدل‌های دینامیکی جفت شده گردش جو اقیانوس([۱]AOGCM) ، خروجی الگوی مدل گردش عمومی ([۲]GCM) و ریزگردانی با مدل آماری لارس (LARS-WG) برای دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۳۹ میلادی بررسی و با استفاده از شاخص بارش استاندارد و شاخص دهک خشکسالی‌ها تعیین گردید. نتایج حاکی است در ۳۲ سال آینده خشکسالی‌ها در ایران افزایش داشته و ایران در سال‌های ۲۰۱۱، ۲۰۲۵، ۲۰۳۲، ۲۰۳۴، ۲۰۳۵ میلادی، خشکسالی‌های شدید و خیلی شدید را تجربه می‌کند و سال ۲۰۳۹ خشک‌ترین سال برای ایران خواهد بود.

یک مطالعه علمی دیگر که دفتر مطالعات آب و هوایی سازمان محیط زیست کشور با همکاری محققان دانشگاهی انجام داده است نشان می‌دهد تا سا ۲۰۳۰ دمای هوا در تمام استان های کشوراز ۰٫۱ تا ۱ درجه نسبت به گذشته گرم‌‌تر می‌شود. در تحقیقات مربوط به دمای کره زمین در سال‌های بعدی، آینده به ۳ دوره ۲۰ ساله تبدیل شده است، ۲۰ سال ابتدایی سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۳۵ ، ۲۰ سال میانی سال‌های ۲۰۴۶ تا تا ۲۰۶۵ و ۲۰ سال پایانی از سال ۲۰۸۱ تا ۲۱۰۰، بر اساس سناریو متوسط انتشار گازهای گلخانه‌ای در میانگین دما ۲۰ سال ابتدایی دمای ایران حدود ۱ تا ۱.۵ درجه نسبت به میانگین دمای سال ۱۹۸۶ تا سال ۲۰۰۵ افزایش پیدا می‌کند، برای دوره‌ی میانی این میزان ۳ تا ۴ درجه است، برای ۲۰ سال در دوره انتهایی قرن هم دمای کشور ما بین ۴ تا ۵ درجه سلسیوس افزایش پیدا می‌کند.

نتیجه‌گیری

بیش از دو سوم ایران کشوری خشک، نیمه خشک و بیابانی است و تاریخ آن شاهد خشکسالی‌ها و گاهی قحطی‌های مرگبار بوده است. با نگاهی به تاریخ و با توجه به آمار چند دهه اخیر در ایران، همچنین تحقیقات علمی صورت گرفته و روند انتشار گازهای گلخانه‌ای و به تبع آن گرم شدن زمین، تغییرات اقلیمی که همراه با وقوع سیل‌های مخرب (مانند فروردین ماه ۹۸ و ۹۹) و خشکسالی‌های متعدد (مانند دهه‌های ۷۰، ۸۰ و ۹۰) در ایران خود را نشان می‌دهد؛ هوا گرمتر و خشکسالی‌ها باز هم در ایران تکرار خواهد شد و باید هم دولتمردان و هم مردم برای چنین شرایطی همواره آماده باشیم. توجه جدی به مدیریت آب در بخش کشاورزی (۹۰ درصد آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد)، یکپارچه سازی اراضی و استفاده از روش‌های آبیاری نوین و در کنار آن برنامه‌ریزی و تهیه طرح جامع مدیریت ریسک خشکسالی در ایران ضروری می‌باشد.

در سالیان اخیر برنامه‌ریزی‌هایی در رابطه با مدیریت آب و خشکسالی انجام شده است ولی علی‌رغم خشکسالی‌های مکرر در کشور هنوز برنامه جامع و کاملی در خصوص مدیریت ریسک خشکسالی موجود نیست و این باعث افزایش اثرات مخرب خشکسالی می‌گردد.

[۱] Atmosphere-Ocean General Circulation Model

[۲] General Circulation Model