به گزارش سلام پاوه : عزیز مصطفایی : در اورامانات به عنوان یکی از مراکز اصلی عرفان اسلامی طریقت های قادریه و نقشبندیه نفوذ فراوانی در بین مردم دارند یکی از مراکز اصلی طریقت قادریه(طالبانی) تکیه خالصی واقع در شهر پاوه است که هر ساله در شب اعیاد فطر و قربان مراسم پخت آشی بر قرار است که به آن کشکک می گویند، در ذیل مروری مردمنگارنه بر یک شب پخت آش کشکک در شب عید فطر سال ۱۳۹۷در تکیه خالصی می شود.

تاریخچه کشکک:

پخت کشکک به تکیه کرکوک در کردستان عراق برمی گردد، با توجه به اینکه قسمت عمده تصوف در اورامانات طریقت قادریه است و یکی از زیر شاخه های این طریقت ، طالبانی ها کرکوک هستند، کشکک نیز ابتدا از کرکوک در زمان شیخ محمد عزیز به تکیه نجار[۱] می آید در نجار از ترکیبات کشکک نخود حذف می شود و به احتمال زیاد دلیل آن به شرایط جغرافیایی پاوه بر می گردد که زمین کافی برای کشت نخود وجود ندارد و بیشتر به باغداری مشغول هستند، بعد از نجار به تکیه خالصی  و ازسال ۱۲۶۵شمسی تا به حال در تکیه آنجا برگزار می شود، تفاوت کشکک تکیه پاوه با تکیه کرکوک در این است که در پاوه این مراسم به صورت گروهی انجام می شود اما در کرکوک تعدادی خاص این کار را انجام می دهند و همچنین استقبال از این مراسم در شهر پاوه با شور و شوقی خاص انجام می گیرد.

مردم نگاری یک شب در تکیه خالصی

 در حال حاضر شیخ شهاب الدین از نوادگان شیوخ خالصی امورات تکیه خالصی پاوه را در دست دارد مکان قرار گرفتن این تکیه در وسط شهر پاوه و در مکانی واقع شده که به محله تکیه معرف است و این محله نام خود را نیز از همان تکیه گرفته است، تکیه خالصی جزء مسجد تکایا است به این معنی علاوه بر کار تکیه داری و انجام مراسمات طریقت، پذیرای نمازگزاران در ادای نماز یومیه نیز هست.

شب عید رمضان است شور و هیجانی وصف نشدنی در تکیه خالصی دیده می شود، با ورود به تکیه جمعیتی زیادی دیده می شوند که در حال رفت و آمد و مهیا کردن مقدمات یک مراسم خاص هستند از روز قبل از عید فطر و در عصر همان روز بانیان اصلی مراسم پخت کشکک در تکیه حاضر می شوند مواد لازم کشکک که گوشت و گندم است آماده می شود، اجاق های گاز را روشن می کنند و دیک های بزرگ پر از آب را بر روی اجاق ها می گذارند تا آب گرم شود این کار بیشتر توسط یک فرد که از همه در پخت کشکک مهارت دارد انجام می شود این فرد اکنون درویش ناصر است ایشان علاوه بر پخت، مدیریت تقسیم کار در انجام مراسم را بر عهده دارد. قبلا کار پخت در بیرون از تکیه و از طریق هیزم و در دیک های مسی انجام می گرفت اما در حال حاضر از طریق گاز شهری و در داخل تکیه انجام می گیرد.

“[۱] تکیه نجار در روستای نجار در ۱۵کیلومتری شهر پاوه واقع شده است، این تکیه یکی از مراکز اصلی طریقت قادریه در اورامانات است.”

مراحل پخت به این صورت است که بعد از گرم شدن آب، گوشت و گندم را به اندازه کافی به آب اضافه می کنند و سر دیک را می بندند بعد از مدتی به این دلیل که در زمان پخت حجم گندم بیشتر می شود از سر ریز دیک ها یک دیک دیگر اضافه می شود و بعد از آن قلمه استخوان به دیک ها می افزایند، مغز استخوان ها نیز به محتویات دیک ها اضافه می شود بعد از آن قلمه ها را بیرون می آورند.

در کار پخت کشکک تعداد زیادی همکاری می کنند و شب تا صبح همان روز را بیدار می مانند برای این کار تعدادی از افراد با بیل های مخصوص به طور مدام دیک را به هم می زنند تا ته نگیرد و با خسته شدن این گروه، گروه دیگر این کار را انجام می دهند اوایل بامداد شیخ بازدید نهایی از مراسم پخت را انجام می دهد و به تک تک دیک ها سر می زند و برای چند مدتی هر دیک را به هم می زند و به منزل خود می رود کار ادامه پیدا می کند درویش ناصر بعد از آن نمک را به محتویات دیک های اضافه می کند و به هر دیک در صورت نیاز آب می ریزد.

بیل ها که با آن کار به هم زدن کشکک را انجام می دهند دارای دسته های چوبی هستند و به همین دلیل زمانی که با دهانه دیک برخورد می کند تراشه های از آن جدا می شود یک نفر مسئول تمیز کردن دهانه دیک ها است و با پارچه ای که در دست دارد این کار را انجام می دهد، با به هم زدن محتویات دیک ها اغلب مقداری از کشکک روی زمین می ریزد و یک نفر مسئول شستشو است تا کسی لیز نخور و صدمه نبیند.

کار پخت تا اذان صبح ادامه دارد بعد از خواندن نماز صبح کار توزیع صورت می گیرد، همه مردم از برگزاری این مراسم آگاهی دارند و هر کس بخواهد می تواند از کشکک استفاده کند، مردم شهر پاوه به این کشکک با جنبه تقدس نگاه می کنند و هر فرد هر چند که دارا هم باشد سعی می کند مقداری از آن را به خانه ببرد در طی مشاهده ای که داشتم از هر سنی در این مراسم حاضر بودند ولی فقط مردان کار پخت را انجام می دهند در زمان توزیع زن ها هم می توانند به تکیه وارد شوند و کشکک را به خانه هایشان ببرند.

حوزه توزیع این کشکک گسترده است، در آن شب از اورامان تخت که فاصله زیادی هم با شهر پاوه دارد با درویش ناصر تماس گرفتند که برای آنها مقداری از کشکک را کنار بگذارد به گفته درویش ناصر توزیع این کشکک تا تهران و سلیمانیه کردستان عراق هم می رسد.

تعداد دیک ها کشکک ۶ عدد بود، از این تعداد ۴دیک بین مردم توزیع می شود یک دیک برای تکیه نگهداری می شد و بعد از خواندن نماز عید بین حاضرین تقسیم می شود و بعد از آن تا ساعت ۱۰ صبح مراسم ذکر و سماع در تکیه برگزار می شود، دیک دیگر نیز برای مصرف مهمانان خانه شیخ است و کسانی که برای تبریک عید به خانه شیخ مراجعه می کنند از کشکک استفاده می کنند.ناگفته نماند در قدیم مصرف کشکک برای اهالی شهر پاوه بود و از کسانی که از اطراف پاوه به تکیه می آمدند با خورشت آلو پزیرایی می شد.

تامین هزینه تمام مراسمات مذهبی و پخت کشکک بر عهده تکیه است که بیشتر از محل نزورات مردم تهیه می شود و گاها یک نفر تهیه گوشت یا گندم در این مراسم را برعهده می گیرد، در سال ۹۷ و برای پخت کشکک عید فطر ۳۷ کیلوگرم گوشت و ۱۶۰کیلوگرم گندم استفاده شده.

کارکرد کشکک:

همان طور که اشاره شد پخت آش کشکک در تکیه خالصی پاوه به مراسمی نام آشنا تبدیل شده و کمتر کسی در سطح شهرستان وجود دارد که نام آن را نشنیده باشد به عبارتی کشکک در بین مردم پاوه جایگاهی ویژه دارد و به عنوان آشی مقدس به آن نگاه می شود.

از کارکرد های این مراسم می توان به بازتوزیع غذایی اشاره کرد که در مواقع سختی و مشکلات و بحران ها چنین آیین های نقش بسزایی ایفا می کنند برای نمونه می توان به نقش آشپزخانه مهربانی پاوه تحت عنوان« رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ» اشاره کرد که از بانی یان اصلی این کار خیر مریدان تکیه خالصی آقایان بهروز شفیعی و درویش ناصر سبحانی و …بودند که با همان ساز و کار پخت آش کشکک توانستند در آن ایام زلزله آبان ۹۶در ثلاث باباجانی و سرپل زهاب کاری ماندگار انجام دهند، آشپزخانه مهربانی از ابتدایی وقوع زلزله تا روز جمعه ۱۷ آذر ماه ۱۳۹۶ به مدت ۲۵ روز ادامه داشت و در طی این زمان به طور مداوم فعالیت خود را ادامه داد و بیش از ۲۷ هزار پرس غذا گرم بین زلزله زدگان توزیع کرد.

ثبت ملی آش کشکک:

شیوه سنتی بخت آش کشکک با گستره استان کرمانشاه و شهرستان پاوه و حوزه حفظ اثر تکیه خالصی شهر پاوه به شماره۱۷۳۷ در تاریخ۳۰/۱۰/۱۳۹۷ در فهرست ملی میراث ناملموس ثبت گردید.

جا دارد از تمام کسانی که در تکمیل پرونده ثبتی این میراث ارزشمند با بنده همکاری لازم را داشتند کمال تشکر را داشته باشم مخصوصا جناب شیخ شهاب الدین خالصی، حاجی علی احمد باباخاص، درویش ناصر سبحانی، بهروز شفیعی و مهراد خوشرو و همچنین از همکاران محترم در اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمانشاه بخصوص سرکار خانم دکتر طهماسبی و همکاران شهرستان جناب آقای شریفی، مهندس خالدی و مهندس رستمی از هیچ کمکی دریغ نکرده اند تشکر ویژه دارم.

تهیه و تدوین : عزیز مصطفایی کارشناس ارشد مردم شناسی پایگاه فرهنگی اورامانات