به گزارش سلام پاوه : پدیده های جغرافیایی زاییده همه خصیصه های فرهنگ انسانی ومتاثر از کلیه عوامل وشرایط طبیعی است . پیوند و وابستگی میان ویژگیها ی فرهنگی  اجتماعی واقتصادی هر جامعه یا مکان  زندگی که آثار وتلاشهای انسانی در آن  زمینه ای مساعد می باشد.

هر ناحیه جغرافیایی وفرهنگی خصیصه های خود را از نظام ایدئو لوژیکی .سازمانهای اجتماعی .امکانات تکنولوژیکی ومهارتهای صنعتی محیط خود طلب می کند از این رو عوامل فرهنگی در هیچ دوره وزمانی ثابت وپایدار نبوده بلکه پویا وناپایدار می باشد .

با نگاهی به سیمای ظاهری تمامی نواحی موجود در  کره زمین به نحوی آثار وعملکرد انسانی را  می توان مشاهده نمود ودر واقع با توجه به معنا ومفهوم جغرافیا که از ارتباط انسان ومحیط  وتاثیر گذاریهای متقابل صحبت می نماید می توان اینگونه استنباط نمود که در میان این تاثیر گذاریها نقش وکارکرد انسان قابل توجه وبیشتر خود نمایی می نماید .

همچنانکه کارل ساور جغرافیدان امریکایی در( ۱۹۲۵ )در مورد مکتب چشم انداز اینگونه می گوید که چشم انداز فضایی است متشکل از اشکال(طبیعی وفرهنگی) که آثار انسانی را در محیط خود ودر طول زمان نشان می دهد .

فاکتور فرهنگ و  زیر  مجموعه های مر بوط به آن در خلق چشم اندازها  بیشتر ا ز هر چیز دیگری خود رانشان داده وآثار وعملکرد آن را در بیشتر جاها می توان دید .

با گذری بر چشم اندازهای موجود در اکثر ممالک جهان از جمله هند ، جنوب وجنوب شرقی آسیا و همچنین ممالک موجود در جنوب غربی آسیا نقش ادیان وفرهنگ بودائیسم سانسکریت ومهم تر ازهمه دین مبین اسلام را به وضوح می توان نظاره گر بود.

و اگر گذری اجمالی  به کشورخودمان  ایران( قبل وبعد)  اسلام داشته باشیم چشم اندازهای خاص خود را داشته،  که می توان به آتشکد ه ها ومعابد خاص اهورایی در جای جای کشور  ایران ونقش حکومت ساسانی در ترویج آن، وبعدها  جای خود را به مسجد واماکن خاص مذهبی داده و با ظهور دین اسلام وبه تبع آن دیگر فاکتور های خاص در جغرافیایی روستایی ، شهری و شهر سازی دگرگون وبه نحو دیگری چشم اندازها خود نمایی میکنند .

اینجانب ضمن تشکر از اساتید ودلسوزان جغرافیا که به این مساله پرداخته اید  دراین تحقیق با استفاده از تجربیات خود و سفرهای گوناگون و با مقایسه وتطبیق سرزمینها  با هم وهمچنین با استفاده از منابع  قابل دسترسی موضوع را بر رسی نموده، امید است مورد رضایت وپسند واقع گردد.

تعریف چشم انداز از دیدگاههای مختلف

همچنانکه در مفهوم ومحتوای  جغرافیا آمده است،  بررسی روابط بین انسان ومحیط تعریفی قابل قبول برای این علم می باشد وتجلی گاه  این ارتباط مسلما در چشم اندازهای مختلف براحتی قابل درک وفهم می باشد .هرچند که بعضی از ناگفته های آن براحتی قابل درک وفهم نمی باشد

دکتر شکوهی در فلسفه جغرافیا در مورد( چشم انداز) این چنین می گوید :بعضی از محققین در مطالعه چشم اندازهای فرهنگی توجه بیشتری به آثار وعوامل وچهر ه های ظاهری قابل مشاهده نشان می دهند وکمتر به عمق واصل مسا له می پردازند وچنین نتیجه می گیرد که مفهوم چشم انداز نمی تواند کاملا وصد در صد نشان دنده رابطه انسان ومحیط باشد .همچنین می افزاید شرح وبیان عوامل موثر در چشم اندازهای جغرافیایی یک مکان نمی تواند همه وقت به وضوح، اصول وقوا نین کلی در جغرافیای فرهنگی منجر گردد.

زیرا مفهوم فرهنگ در مکانهای مختلف، سیاره زمین به اشکال گوناگون وبه انواع مختلف به کار گرفته می شود، وتنها خصیصه های محلی وگاهی ناحیه ای را نشان می دهد .

از پیشگامان ومحققین مکتب جغرافیا به منزله ( ژئو مر فولوژی) چشم انداز می توا ن به فن همبولت ویدال دولابلاش. کارل ساور.هارتشورن .ودردوره های اخیر به به( جی ایلتون) و(ال اس برگ)  اشاره نمود .

در مقالات اولیه، کارل ساور روی مفهوم چشم انداز بسیار تاکید کرده است اوهمواره به این نکته اشاره داشت : افتراق مکانی که ریچارد هارتشورن از جغرافیا بدست می دهد نمی تواند کاملا ماهیت علم جغرافیا را نشان دهد وبا بحث مفصل در این رابطه به این نتیجه می رسد که در محتوای یک چشم انداز عوامل وپارامترهای ذیل دخیل وشریک هستند

(فرهنگ ) زمان (  چشم انداز طبیعی) جمعیت/تراکم/ خانه سازی/ طرح ساخت/ تولید/ ارتباطات/و……

چشم انداز فرهنگی را به وجود می آورد

می توان اینچنین نتیجه گرفت که عوامی مختلف دیگری در چشم انداز وسیستم دخیل بوده وهمه عوامل وعناصر موجود در سیتسم به نحوی خود را  دریک چشم انداز نشان می دهند عوامل وپدیده های  طبیعی به عنوا ن بستر فعالیت های فرهنگی مکمل چشم انداز به حساب می آیند ویک چشم انداز را خلق می کنند .

نقش باورهاو مذاهب  در خلق چشم انداز

بدون شک ، همچنانکه عناصر محیط اجتماعی مانند دانش وفرهنگ ،در مکانهای گوناگون با هم تفاوت دارند .تفاوت عناصر محیط طبیعی ومحیط اجتماعی ، چشم اندازهای جغرافیایی متفاوتی را بر سطح زمین ظاهر می کنند .به بیان ساده تر باید گفت که چشم اندازها ی مختلف در کره زمین براحتی می توانند روند ،اجتماعی ،فرهنگی ،واقتصادی وطرز تفکر  وایدئو لوژی حاکم بر کشورهای مختلف رابیان نمایند

جهت رسیدن به واقعیت های موجود درمورد چشم انداز ونقش مذهب دراین دیدگاه جغرافیایی ،لازم است مصادیق وشواهد موجود را با ذکر مکان وموقعیت خاص دردوره های مختلف تاریخی،  کشور ایران در مقاطع مختلف اشاره ای نسبتا مفصل هرچند کوتاه داشته باشیم .

شهر نشینی در ایرا ن یک تمدن قدیمی وپر سابقه است که در ارتباط با عوامل فرهنگ شهرنشینی بین النهرین ، مکان اولیه پیدایش شهرنشینی را یافته ودر تمام فلات ایران گسترش یافته است .قبل از عیلامی ها آثار وعلائم شهرنشینی در سیلک کاشان،اطراف ری ،دامغان،  نهاوند، جنوب ارومیه مازندرا ن وسیستان به ثبت رسیده است .

اولین گروه آریائیها مادها بودند که به حکومت رسیدند ،در دوره هخامنشی با رونق جاده وپول ودیگر فاکتورها، قصر سلطنتی بیشتر از هرسکونتگاهی بیشتر چشم ها را خیره می ساخت

با تسلط یونانیها بر ایران زمین اختلاط اجتماعی،فرهنگی، تازه ُای از ملتهای کاملا متفاوت با ایران را بوجود آورد که موجب امتزاج فلسفه شرقی وغربی گردید. در نتیجه چشم اندازهای شهری منتج از این امتزاج گردید  وشهرهای زیادی بوجود آمدند ،که حاصل آن  شهرهای نظامی وامنیتی وتجاری بیشتری بود

در دوره اشکانیان  سپس شهرها با شکل شطرنجی ودایره ای  به رشد خود ادامه دادند

با آغاز امپراطوری  بزرگ ساسانی شهرنشینی وشهر سازی مورد توجه خاصی قرار گرفت در این دوره تعصبات مذهبی افزایش یافت ونظام شهری بر پایه نهادهای مختلف اجتماعی .اقتصادی .فرهنگی شکل گرفت وطبقات چها گانه موبدان .لشکریان ودبیران وپزشکان .دهقانان وصنعتگران در ساختار اجتماعی شهرها بوجود آمد .

بطور کلی شهر در دوره های قبل از اسلام وایران باستان در یک دوره یک هزارساله از شهر اختصاصی نظامی به صورت قلعه قصر سلطنتی ، یا محل اجتماع اقوام وطوایف مختلف به یک شهر نظامی .تجاری با عملکردهای متمرکز بازرگانی صنعتی واختلا ف اجتماعی متحول وتغییر شکل پیدا کرده است که بعدها با تغییر در ساختار فیزیکی با بخشهای زیر تحقق پیداکرده است که می توان به کهندژ /شهرستان/ وسوادیا حومه اشاره نمود . که هرکدام از چشم اندازهای فوق کترکرد خاصی  را داشته اند.

ظهور دین مبین اسلام ونگاهی به نوع  چشم اندازها

بعد از اسلام شهر در ترکیب با فضای پیرامونی با روستاهای اطراف مفهوم پیدا می کند به عبارت دیگر شهر در دوره اسلامی با تنوع کارکردی شهری، به علت استقرار بازار، یا عنصر اقتصادی .مقر حکومتی یا عنصر سیاسی .پادگان یا قرار گاه سپاه ،عنصر نظامی ومهمتر از همه کارکرد مذهبی وزیارتی ،عنصر فرهنگی،  نوعی ارتباط تنگاتنگ با فضای پیرامونی وروستاهای اطراف بر قرار می کند. که مجموعه آن از جهانبینی اسلامی نشات می گیرید .

دراین میان نقش مذهبی شهر بر اهداف نظامی اقتصادی وحکومت های مستقر در آن اولویت پیدا کرده وبه معنایی به شهر موجودیت می بخشد .

در واقع چشم انداز وعناصر وفاکتورهای متشکله آن تغییر شکل داده وسیمای شهر وروستا متاثر از جهانبینی اسلامی به مرور ودر طی سالیانی چند شکل گرفته اند

آتشکده ها ویران وبجای آن مساجد جامع بنا می گردند ،کهن دژ جای خود را به ربض می دهد ،سایر ارکان شهر دگرگون شده وبازار با نظمی  تازه وبا اصول وروابطی نو شروع به فعالیت نموده.گردا گرد بازار محلات شهری ،شکل گرفتند که اغلب خاستگاه قومی ، نژادی ،قبیله ای ومذهبی داشتند وهرکدام با مسجد وبازارچه ، ومدرسه وحمام وعوامل دیگر مخصوص به خود استقرار یافتند

هرچند که باید گفت  دوران این شکوفایی وظاهر شدن چشم اندازها با رنگ وبوی اسلامی در قرن سوم هجری وبه نوعی تا ابتدای قرن هفتم هجری بوده است که می توان به.عناصر اصلی شهر شامل دار الخلافه یا دارالحکومه ،مسجد جامع ،بازار ،مدرسه ،کاروانسرا ،حمام و…. می توان اشاره نمود

هم اکنون اگرنگاهی به شهر ها ودیگر کشورهای اسلامی داشته باشیم . نقش دین در نوع چشم انداز  را به وضوح خواهیم دید برای مثال شهرهایی همچون مکه ومدینه تماما تحت تاثیر و نفوذ دین بوده وتمامی عناصر واجزای سیستم های شهری موجود رنگ وبوی دینی ومذهبی دارد برای مثال نوع وفرم سکونتگاه ،ساختار کوچه وبازار ،مغازه ها ،حجاب وپوشش مردم ودر مجموع ساختار فضایی شهر های مذکور  متاثر از دین مبین اسلام می باشند

            (بیت الله ومسجدالنبی) / عکس از نگارنده مرداد ۸۷

    (مساجد واقع در دره خیبر ومسجد قبا)

درایران و دیگر کشورهای مختلف مذهب واعتقادات وبارها نقش اساسی را در شهرهایی که صرفا نقش مذهبی دارند  داشته ودر شهرهای همچون تهران که نقشهای متفاوتی را ایفا میکند ، تکنولوژی ومدرنیته بیشتر از هر چیز دیگر در آن تاثیر پذیرفته وتاثیر گذار بوده است . هر چند که گنبد مساجدوگلدسته ها در گوشه کنار شهر خود نمایی وتداعی کننده یک شهر اسلامی  می با شد .

در شهرهایی همچون قم ، مشهد ودیگراماکن متبرکه کشورعراق نقش دین به صورت غالب بیشتراز هرچیز دیگری خود نمایی می کند وخود به خود نقش شهر متاثر از فضای خاص مذهبی بوده و  روی اعتقادات درونی ،نوع اجناس مغازه هااز قبیل :سجاده ،وتسبیح… وحتی هدایای خریداری شده. تاثیر گذار ودر معماری  مسافرخانه وهتل هاونوع  نگاه آنها  به صورت همگرا به طرف حرمین ویا به موازات هم  چشم انداز شهر های مذکور را متاثر ساخته است

در کشورهایی  همانند ترکیه ودیگر کشورهای به استقلال رسیده از شوروی سابق هرچند نوع حکومتها اسلامی نمی باشد ولی در جای جای این کشورها مساجد وخانقا وتکایای خاص چشم انداز شهرهارا متاثر ساخته وحتی به صورت یک پدیده غالب وتاثیر گذار همانند  فضای شهرهای اسلامی نقش خود را ایفا می کند .

اگر گریزی هم به زادگاه خودیعنی شهرستان پاوه داشته باشیم .این شهر قبل از نفوذ معنوی اسلام  تحت تاثیر مبانی دین زرتشت بوده وآتشکده روبروی شهر پاوه بر روی کوه آتشگاه ،گویای  این واقعیت می باشد . محلهایی شبیه مساجد امروزی محل نیایش ساکنین گذشته  بوده ودر آن دور وزمان به  آنها مزدگه می گفتند، که از اهورامزدا  گرفته شده است و به مرور زمان  به مسجد تغییر نام یافته اند .

همچنین در دوران گذشته وزمان تقدس خورشید وآتش ، مرده ها را دردرون خمره های بزرگ جای داده وساعت دفن آنها بستگی به محل قرار گیری خورشید در آسمان  داشته است،  به عبارتی اگر مرده در هنگام ظهر به خاک سپرده می شد دهانه آن رو به آسمان بوده است .هم اکنون ، سمت وسوی قبرستانها و خانه ها تحت تاثیراحترام به( قبله) به  سمت جنوب می باشد هرچند که تبعیت از شیب دامنه ها وآفتابگیر بودن را نباید نادیده گرفت. به سبب تبعیت از دین وپایبندی به آن ، مساجد متعددی در شهر دیده می شودکه گلدسته های مساجد با قامت وبلندای خود صدای اذان را به گوش مردم  می رساند .

در مجموع باید گفت که حجب وحیای ساکنین شهر متاثراز احترام به دین بوده وفضای خاصی از نظر پایبندیهای دینی و اجتماعی دیده می شودکه می توان به نحوه لباس پوشیدن زنان ومردان این دیار اشاره نمود .وخود بخود چشم اندازشهری متاثر از آن می باشد.همچنین اگر گذری به هر مسیری از جمله  دشت ودامنه وکوهستان ویا  چشمه ای داشته باشیم  محل های خاصی جهت نماز در نظر گرفته شده است ، چه به صورت سیمانکاری شده ویا با حمل تخته سنگهای بزرگ به نام تختانجی(سنگهای بزرگ ورقی از نوع رسوبی ) مکان  با صفای نماز وطاعت وعبادترا  فراهم کرده اند

(چشم انداز زیبای اورامان وقرار گیری بیشتر بناها وساختما نها  رو به قبله  )

معماریهای مستحکم در شهر پاریس متاثر از عوامل مختلف فرهنگی

منابع

فلسفه جغرافیا                                   دکتر شکوهی

اندیشه های نودر فلسفه جغرافیا            دکتر  حسین شکوهی

تاریخ شهر نشینی در ایران                  حسین سلطان زاده

جغرافیای شهری ایران                       دکتر اصغر نظریان