پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه: قدسیان می دمند نای تو را/تا خدا بشنود نوای تو را//آسمان پهن کرده گوش که باز/بشنود بانگ «ربنای» تو را ( ه.ا. سایه).

شصت و هشت سال پیش درسال ۱۳۳۱(ه.ش) وقتی برای نخستین بار صدای تلاوت قرآن فرزند دوازده سالۀ مهدی شجریان از رادیوخراسان پخش شد اگرچه برای یک خانوادۀ مذهبی آن روز مشهد بسیار سرور انگیز و باعث مباهات بود اما کسب عنوان«خسرو آواز ایران» توسط آن کودک در سال های پر فراز و نشیب آینده برای بسیاری از اطرافیان بویژه پدرکه با به سوی آواز رفتن پسر هم آوا نبود، دور از ذهن می نمود.

کشمکش درونی بین علاقه به آواز و استعداد سرشار در موسیقی از سویی و احترام ویژه به عقاید پدر از سوی دیگر دلیل انتخاب نام مستعار«سیاوش بیدگانی» تا سال ۱۳۵۰ بود. با این نامِ زیبا بود که به برنامه های روح نواز «گلهای رنگارنگ» رنگی ویژه بخشید که در ساعات مشخص روز از رادیو پخش می شد . صدای آرام گوینده که اعلام می کرد«گلهای رنگارنگ برنامۀ شمارۀ… با شرکت سیاوش»هنوز در گوشم طنین انداز است و برای بسیاری از هم سن و سالان نگارنده و بالاتر به خاطراتی شیرین و دل نشین تبدیل شده است.

اما به گفتۀ جامی:
پری  رو   تـاب   مستوری    ندارد                              چو در بندی،  سر از رَوزَن   برآرد

لذا نام و نشان مستعار دیری نپایید و نوای «محمد رضا شجریان» در کوی و بَرزَن چون نسیمی فرح بخش وَزان شد و در دل و جانِ دوستداران هنر و موسیقی بویژه نواهای سنتی ایران جای گرفت.

براستی که هنرمندی بزرگ در گسترۀ ایران زمین سر برآورده بود که تنها و تنها، شوری در سَر نمی افکند بلکه همراه آن شعوری ویژه را وَرز می داد و پنجره هایی از ادراکی نوین بر آثار بزرگانِ پیشین چون حافظ، سعدی، مولانا،عطار، نظامی ،عراقی ، بابا طاهر، خیام و… می گشود. طرفه تر اینکه محمد رضا شجریان این پنجره ها را با زیبایی تمام بر تراوشات ذهنی معاصرینی مانند عارف قزوینی، نیما یوشیج،هوشنگ ابتهاج(ه.ا.سایه)، اخوان ثالث،فریدون مشیری،رهی معیری، سهراب سپهری ،شفیعی کدکنی و… نیزگشود.

رد یابی ادراک «بی چه گونه در آثار شجریان»

دکتر شفیعی کدکنی در مقاله ای با عنوان ادراک بی چه گونۀ هنردرشماره ۳۸ مجلۀ بخارا – سال ۱۳۸۳به دو نوع درک اشاره می کند، درک علمی و منطقی و درک عاطفی و هنری. در ادراک علمی نوعی شناخت یکسان ، جهانی و بی مرز وجود دارد که از راه استدلال و آزمایش اثبات می شود ولی در عرصه شناخت عاطفی و هنری «اقناع» صورت می گیرد نه «اثبات» به این معنی که وقتی مخاطبی را تحت تأثیر یک بیان هنری(نقاشی،موسیقی، آواز و…) قرار می‌دهیم، چیزی را برای او «اثبات» نمی‌کنیم، ولی او را در برابر مفهوم آن بیان، «اقناع» می کنیم. در ادراک علمی و منطقی مخاطب «چه گونگی» شناخت را در می‌یابد، ولی در درک هنری نوعی معرفت «بلاکیف» و «شناخت بی چه گونه» وجود دارد.

بسیاری از ما و نسل قبل و بعد از ما با آوای این خنیاگر عشق و تصنیف ها و آوازهای متنوعش آشناییم و از هریک خاطره ای در ذهن داریم اما چه کسی می تواند چگونگی آن درکی را توضیح دهد که از شنیدن این ابیات فرخی یزدی با آواز سیاوش در برنامۀ گلها برایش حاصل می شود ؟ وقتی که ندا سر می دهد که :شرح داغ دل پروانه چو گفتم با شمعآتشی در دلش افکندم و آبش کردمغرق خون بود و نمی‌مُرد ز حسرت فرهادخواندم افسانۀ شیرین و به خوابش کردمزندگی کردن من مردن تدریجی بودآنچه جان کند تنم، عمر حسابش کردموسواس ویژه در انتخاب ابیات

بارها و گاه و بیگاه با ابیات بزرگانی چون مولانا و حافظ انیس بوده و از آنها بهره های فراوان برده ام اما وقتی طنین آهنگین آنها را از نای پُر نوای استاد شجریان شنیده ام گویی تازه می شنوم و به گونه ای متفاوت فهم می کنم. از بعضی آشنایان نیز شنیده ام که می گفتند تنها پس از گوش دادن به غزل های حافظ و سعدی و… در قالب دستگاههای مختلف موسیقی و صدای روح نواز شجریان به خواندن آثار آن بزرگان علاقه پیدا کرده اند. سخت گیری و وسواس استاد در انتخاب ابیات فراخور مناسبت،زمان، مکان و مخاطب کم نظیر است و این هماهنگی توأم با زیر و بم و فراز و فرودهای لحن ، روحی ویژه و حُزن و سروری وصف نشدنی به شعر می بخشد، چنانکه که مولانا می گوید، پرده هایش پرده های درون را می دَرَد و چنان اشتیاقی می آفریند که سینه ای شرحه شرحه برای شرحش لازم است و چنان«بی چه گونه» درک می شود که هر شنونده ای بر امواج صوتی این حنجرۀ شگرف سوار شده وآن را وصف حال خود می داند و یارش می شود.

نی حریف هرکه از یاری بُرید / پرده هایش پرده های ما دَرید
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق / تا بگویم شرح درد اشتیاق
هر کسی از ظن خود شد یار من / از درون من نجُست اسرار من

دکتر میلاد عظیمی(استاد یار دانشگاه تهران) از سایه نقل می کند «روزی آقای به‌آذین، نویسنده و مترجم نامور و آقای شجریان مهمان او(سایه) بودند ، حرف خیام به میان آمد و شجریان با آواز این رباعی خیام را خواند
جامی‌‌ست که عقل آفرین می‌زندشصد بوسۀ مهر بر جبین می‌زندش
این کوزه‌گر دهر چنین جام لطیفمی‌سازد و باز بر زمین می‌زندش

شجریان چنان آواز عجیبی خواند که به‌آذین پرید و دست شجریان را بوسید. سایه می‌گفت این کار آقای به‌آذین عجیب‌ترین کار دنیا بود. چون به‌آذین مرد بسیار استوار و سختی بود خیلی خوددار بود و تلاش داشت که عواطف خود را نشان ندهد اما شعر خیام و آواز شجریان چنان او را به هیجان آورد و تسخیر کرد که برخاست و دست شجریان را که سال‌ها (۲۶سال) از او کوچک‌تر بود، بوسید درواقع این آواز شجریان بود که به شعر خیام رونقی بیشتر داده بود.»

حُسن انتخاب را در گزینش نام آلبوم های منتشر شده هم می توان دید و فهمیدکه چگونه با نبض زمان و مکان کوک شده و هماهنگ است. از آهنگ وفا،آسمان عشق، سرّعشق، جان عشاق، دل مجنون، آستان جانان، چشمۀ نوش تا گنبد مینا، معمای هستی،قاصدک، زمستان، بیداد، شب،سکوت،کویر و زبان آتش.

بازتاب وقایع بیرون در درونِ نوای شجریان

آواز محمد رضا شجریان فرا تر از صوتی خوش و نوایی روح نواز، چونان تابلویی گویا راوی راه و رسم جاری جامعه شده ، به وقایع آن حساسیت ورزیده و برآفتابش می افکند و شنونده را با خود همراه کرده ، از شنوندۀ صرف یودن خارج و بازیگرش می کند. زمانی در سال پنجاه و هفت و کوران حوادث انقلاب تصنیف سپیده را با شعر سایه اجرا کرد که در همان شب پیروزی انقلاب بر آنتن رادیو در گستر ۀ کشور طنین انداز شد که در آن با صلابت و آهنگین طلوع سپیده را بر بام ایران صلا می دهد به گونه ای که شنونده را سرشار از شکوه و شادی کرده هواخواه اتحاد برای صلح وآزادی می کند.

ایران ای سرای امید / بر بامت سپیده دمیدبنگر کزین ره پرخون / خورشیدی خجسته رسیدراه ما، راه حق، راه بهروزی است / اتحاد، اتحاد، رمز پیروزی استای ایران غمت مرساد / جاویدان شکوه تو بادصلح و آزادی جاودانه / در همه جهان خوش باد

اما در جایی و فضایی دیگر شنونده را همراه خود می کند تا بر لبان حافظ بنشیند و از پایان یاری و دوستداری در جامعه شکایت کند و دست به دامان خضر فرخ پی و باد بهاری شود تا بیش از این به پرپر شدن غنچه ها مجال ندهد.

یاری اندر کس نمی‌بینیم یاران را چه شد / دوستی کی آخر آمد دوستداران را چه شد
آب حیوان تیره گون شد خضر فرخ پی کجاست / خون چکید از شاخ گل باد بهاران را چه شد
کس نمی‌گوید که یاری داشت حق دوستی / حق شناسان را چه حال افتاد یاران را چه شد
گوی توفیق و کرامت در میان افکنده‌اند / کس به میدان در نمی‌آید سواران را چه شد
صدهزاران گل شکفت و بانگ مرغی برنخاست / عندلیبان را چه پیش آمد هزاران را چه شد

در عمارت عالی قاپوی اصفهان در سال۷۸ احساس زیبای خود را در اشعار بیژن ترقی ریخته و چنین ماندگار می کند.
بخوان خدای را بخوان / گره گشای را بخوان
مگر نوای مرغ حق ثمری بخشد / به ما صفای عالم دگری بخشد
برآور ای نشان حق ز دل آوازی / مگر که بر دعای ما اثری بخشد
چو هم در این سکوتِ شب تویی ز شب نخفتگان / که حق عیان نمی‌شود به چشم خواب رفتگان
مگر به هم‌نواییم دهی ز خود رهاییم / بخوان در این سکوت شب به درگه خداییم

تشبیه زیبا و هنرمندانۀ نوروز۹۵

محمدرضا شجریان در نوروز سال ۹۵در پیامی متفاوت و بی نیاز از انتخاب ابیات و گزینش دستگاه موسیقی و… اما بسیار زیباتر و والاتر در تشبیهی پر معنی بیماری(سرطان) ۱۵ ساله اش را چونان یک دوست به همه معرفی کرد و بدینسان لطافت طبع و عمق فهم خویش را بیش از پیش نشان داد و گفت«بلکه با میهمان بتوانیم به تفاهم برسیم. ان شاءالله »

خوش ترین مرگِ رو به بالا

وسر انجام اگرچه تفاهم حاصل نشد و مرگ فرا رسید اما همه می میرند ولی آنچه مهم است تفاوت مرگ هاست از «برگ» تا «شعله»
در میان گونه گونه مرگ ها / تلخ تر مرگی ست مرگ برگ ها
زان که در هنگامۀ اوج و هبوط / تلخی مرگ ست با شرم سقوط
و ز دگر سو،خوش ترین مرگ جهان، / ـ زانچه بینی،اشکارا و نهان ـ
رو به بالا و ز پستی ها ،رها / خوش ترین مرگی ست مرگ شعله ها (شفیعی کدکنی)

و کلام آخر…

هنر ماندگار و هنرمند در زمان و زمانه ها جاری خواهد شد. محمد رضا شجریان از تبار کسانی است که در حد نای و نوای وسیع و سلوکِ اجتماعی آگاهانه خویش جاودان می ماند و بازهم به تعبیر دقیق و زیبای م. سرشک:
تنها رهِ رهایی انسان بوَد هنر / زیبایی است و نیست جز آن رَوزنی دگر
گلبانگ آتشین سیاووش عصر ما / آینده را فزون تر ازین می دهد شَرَر

خدایش شاد روان گرداند چنانکه تازنده بود در مسیر شادی واقعی و احترام مردم کوشید. ان شاءالله