پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه:کشاورزان وباغداران عزیز توجها به شروع فصل بهارواماده سازی پروانه فری  یعنی اندسته ازلاروهایی که به رشدکامل رسیده اند درصورت عدم مبارزه دراواسط بهار به شفیره مبدل وباعث خسارت جبران ناپذیری درباغات مثمر وغیر مثمر خواهند شد،انتظارمیرود به پاس زحمات نگارنده مطالب ذیل را بدقت مطالعه وتوصیه های ارائه شده راعملی نمایید.

مقدمه

آفات کشاورزی علاوه بر خسارت به محصول و کاهش کیفی و کمی عملکرد تولید، نقش بسزایی در تخریب باغات، جنگل‌ها و منابع طبیعی داشته و باعث از بین رفتن درختان مثمر و غیرمثمر می شوند.گروه آفات چوبخوار و پوستخوار که بیشتر از طبقه‌ی شب‌پره‌ها و سوسکها هستند در این زمینه فعالیت بیشتری دارند.

آنچه بدیهی بوده و نه تنها برای دانشمندان علوم کشاورزی حتی برای کشاورزان و باغداران ثابت شده است این است که درختان قوی و برخوردار از آب و تغذیه مناسب و به موقع، سالمتر هستند و کمتر به امراض گیاهی دچار شده و در معرض حمله آفات گیاهی قرار می‌گیرند.همچنین ثابت شده است که درختان ضعیف مواد شیمیایی تحریک کننده در محیط اطراف خود پخش می‌کنند که این مواد، جلب‌کننده آفات بوده و حشرات مضر را به سمت خود می‌کشانند و باعث ایجاد خسارت می‌شوند.

در مقابل درختان برخوردار از تغذیه مناسب و آبیاری به موقع، نه تنها جلب‌کننده حشرات نیستند بلکه قادرند به واسطه جریان شیره گیاهی، جوانه زنی مجدد و…  در مقابل حمله آفات از خود واکنش نشان داده و به نوعی مبارزه نمایند.کم‌آبی ناشی از دوره طولانی آبیاری باغات، عدم تغذیه مناسب درختان، کاشت نهال در زمینهای آهکی و سنگلاخی و…  معمولا باعث شده است که باغات از ضعف عمومی برخوردار باشند. درختان بیشتر فصول سال را در استرس کم‌آبی و گرمای شدید روز و نوسانات زیاد درجه حرارت حداقل و حداکثر روزانه سپری کرده و در مجموع به سرعت ضربه‌پذیرند.

کرم خراط یا پروانه چوبخوار فری از جمله آفاتی است که در سالهای اخیر به دلایل مختلف، جمعیت آن بشدت افزایش یافته و به صورت طغیانی در حال خسارت زدن است. این حشره چوبخوار که خسارت خود را در مرحله لاروی (کرم) با تغذیه از چوب درختان، به میزبان وارد می‌کند باعث پوک شدن شاخه‌ها شده و موجب شکسته شدن شاخه در اثر وزن خود آنها یا وزن میوه می‌شود و گاهاً صدمات جبران ناپذیری شدیدی را برای برداشت کنندگان محصول که از درخت بالا رفته‌اند ایجاد می کند.

فرم نر (راست) و فرم ماده (چپ) آفت

دلایلی که برای افزایش جمعیت این آفت و همچنین افزایش خسارت آن بیان شده متعدد است که عمده‌ترین آنها به شرح زیر بیان می شود:تغییر نسبی شرایط آب و هوایی و نداشتن زمستانهای سرد و یخبندان،کاهش فعالیت دشمنان طبیعی آفت،عدم رعایت بهداشت باغ و هرس مناسب درختان،عدم رعایت اصول قرنطینه گیاهی و وارد کردن نهال آلوده به مناطق عاری از آلودگی،ضعف عمومی درختان در باغات،که به نظر می رسد دو مورد اخیر بیشترین تاثیر را در طغیانی شدن آفت دارند.تاکنون چندین روش مبارزه برای کنترل خسارت پروانه فری پیشنهاد و ارائه شده است که در این نوشتار ضمن معرفی آفت به این روشها می پردازیم و جنبه عملی آنها را در مدیریت کنترل آن ارائه می نماییم.

مشخصات آفت:سیکل زندگی کرم خراط، کامل بوده و مراحل تخم، لارو، شفیره و حشره کامل را داراست.//حشره کامل

ظاهر حشره کامل به صورت پروانه بوده که در طبقه بندی عمومی شب‌پره‌ها قرار می گیرد، حشره‌ای بزرگ است و بالهای آن سفید رنگ و منقوط می باشد. نرها و ماده‌ها به خوبی قابل تشخیص هستند بطوری که جثه ماده‌ها بزرگتر بوده و شاخک‌های نخی شکل دارند در عوض نرها کوچکترند و دارای شاخک‌های پر مرغی (پَروَش) هستند.

تخمهای آفت در حال خروج از بدن ماده (بالا) و مجتمع روی شاخه (پایین)

تخم

تخم که توسط حشره ماده گذاشته می شوند معمولا به صورت دسته‌ای دیده می‌شود. تعداد تخم‌هایی که یک ماده می گذارد به ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ عدد می رسد.محل تخم‌گذاری ماده‌ها معمولاً شکافهای تنه، شاخه، دالانهای قدیمی حاصل از خسارت آفت یا سایر آفات چوبخوار و نیز در سرشاخه‌های نزدیک و اطراف جوانه‌ها و دمبرگ درختان میزبان است.بسته به درجه حرارت منطقه بین  ۱ تا ۲ هفته تخم‌ها به لاروهای ذره‌بینی تبدیل می‌شوند این لاروهای کوچک وارد شاخه‌های جوان شده و با تغذیه، خسارت زدن را آغاز می‌کنند.

لارو (کرم)

لاروهایِ کامل آفت بزرگ هستند و در داخل تنه درختان میزبان زندگی می کنند. به رنگ‌های زرد تا قهوه‌ای مشاهده می شوند و روی بدن آنها خالهای فراوان تیره رنگی دیده می شوند.لاروها از چوب تغذیه کرده و با ایجاد دالان و تونل در طول ساقه به پیش  می‌روند.

مخلوط شدن فضولات حشره با شیره گیاهی، مدفوع چسبناکی را بوجود  می‌آورد که همراه خرده‌های چوب نجاری شده توسط لارو، در ابتدای دالانهای ایجاد شده، به بیرون ریخته می‌شود که علاوه بر ایجاد صحنه ناخوشایند در پای درختان و در زیر شاخه‌های آلوده، به وضوح خبر از حضور لاروهای آفت و میهمان ناخوانده می‌دهد.

شفیره

مرحله شفیرگی حد واسط مرحله لاروی و حشره بالغ است. در این مرحله لارو با تغییر وضعیت که با بروز اندام‌های حرکتی و بالها است، به پروانه تبدیل می شود. شفیره آفت متحرک است و قبل از خارج شدن پروانه، خود را به دهانه خروجی دالان لاروی رسانده به طوری که معمولاً قسمتی از بدن شفیره از سوراخ خروجی بیرون است.

شفیره قبل از تبدیل شدن به حشره کامل خود را به ابتدای دالان لاروی می‌رساند. مسدود کردن این سوراخ می‌تواند راه‌حل مؤثری در کنترل آفت باشد.

نحوه زندگی آفت

پروانه فری در شرایط اقلیمی ایران هر دو سال یک بار یک نسل دارد. زمستان را به صورت لاروهای سنین مختلف در درون شاخه درختان میزبان می‌گذارند. در اواسط بهار آن دسته لاروهایی که رشدشان کامل شده، به شفیره تبدیل می شوند و بعد از طی شدن مرحله شفیرگی به حشره کامل تبدیل می‌شوند. اولین  زمان ظهور شب‌پره‌های آفت در اواخر بهار می‌باشد.

حشرات کامل تغذیه ای ندارند و به جهت داشتن جثه بزرگ و سنگین قادر به پروازهای طولانی نیستند. حشرات ماده پس از جفتگیری در مکان‌هایی که ذکر شد تخم‌گذاری می کنند. تخمها که معمولاً در حالت دسته جمعی گذاشته می شوند به فاصله یک تا دو هفته شکافته شده و لاروهای کوچکی از آنها خارج می‌شوند و از محل دمبرگ و سرشاخه‌ها وارد شاخه‌های نازک می شوند سرشاخه‌هایی که مورد حمله اولیه قرار می‌گیرند، اغلب خشک می‌شوند و برگهای خشکیده آنها تا زمستان روی درخت به صورت سبز خشک باقی می ماند.

تغذیه اصلی لاروها از چوب شاخه و تنه است لاروها ضمن تغذیه، فضولات نارنجی رنگ خود را از سوراخ ورودی که در ضمن سوراخ خروجی آنها نیز خواهد بود به صورت گلوله ای کوچک و مدور بیرون می‌ریزند. این فضولات در پای درختان مبتلا جمع می‌شوند و این خود یکی از راههای بسیار آسان تشخیص وجود پروانه فری است.

فضولات خارج شده از سوراخ فعال لاروی

به تدریج که لاروها رشد می‌کنند، محل خود را عوض کرده و داخل شاخه‌های ضخیم‌تر و مسن‌تر درختان می‌شوند. بدین ترتیب شاخه‌های قطور و تنه اصلی را مورد حمله قرار می‌دهند و می‌توانند درخت را به کلی از بین ببرند.جابجایی لاروها به وسیله تارهای بسیار نازکی است که از طریق غدد دهانی خود می سازند تا از شاخه ای به شاخه دیگر منتقل شوند. هر لارو جهت تکمیل نمودن دوره تغذیه و زندگی خود ۲ تا ۳ بار جابجا می شود.

کانالهایی که در داخل چوب درختان میزبان به وسیله لارو پروانه فری بوجود می‌آید مستقیم بوده و حدود ۳۰  تا ۴۰  سانتی متر طول دارد و بسته به گونه میزبان تا یک متر هم دیده شده است.

عوامل بازدارنده در کنترل آفت

در طبیعت روش‌هایی برای پائین نگه داشتن جمعیت آفات به طور طبیعی که متأثر از عوامل زنده و غیر زنده است وجود دارد. برای این آفت هم عوامل بازدارنده غیرزنده و هم دشمنان طبیعی فعال هستند و کرم خراط را کنترل می کنند.در بحث کنترل ابتدا به معرفی این عوامل بازدارنده و نقش ما در حمایت از آنها بیان می‌کنیم و در ادامه به روش‌های مبارزه اشاره خواهیم داشت.

۱) سرمای زمستانه

طول دوره سرمای فصل زمستان و میزان کاهش درجه حرارت، در شدت نابودی لاروهای پروانه فری بسیار مؤثر است. سرما از دو طریق در کنترل آن نقش دارد. اول اینکه باعث مرگ لاروها می شود و ثانیا لاروهایی که از بین نرفته و زنده می مانند به دلیل پائین آمدن ذخیره چربی، مقاومتشان کم شده و در اواخر فصل زمستان و قبل از شروع مجدد فعالیت تلف می شوند. لاروهایی که در معرض سرمای شدید بودند و تلف نشده‌اند، قدرت تولیدمثل کمتری نسبت به سایرین دارند.

شفیره داخل دالان لاروی

مطالعاتی در این زمینه نشان داده است که دمای صفر درجه به مدت ۵۵ روز یا سرمای ۸- درجه به مدت ۲ روز به نابودی لاروها منجر می گردد.ذکر این نکته ضروری است که لاروهای کامل در تمام طول سال تغذیه می کنند و تنها در روزهای بسیار سرد فصل زمستان تغذیه آنها متوقف می شود.

۲)  دشمنان طبیعی

دو گروه حشرات شامل مورچه‌ها و سن‌های شکاری و دسته ای از پرندگان شکارچی، از دشمنان طبیعی کرم خراط شناخته شده‌اند. مورچه‌های شکارچی به دسته‌ی تخم‌ها حمله کرده و از آنها تغذیه می‌کنند. لاروهای آفت در داخل دالان و یا هنگام جابجایی بر روی شاخه‌های درختان مورد هجوم سن‌های شکاری و پرندگان قرار می‌گیرند. گاهی حمله به لاروهای داخل دالان‌ها از سوی مورچه‌های شکاری نیز مشاهده شده است.

۳) آبیاری

کمبود آب و ایجاد تنش‌های آبی حتی برای یک دوره آبیاری در ماههای گرم سال، مهمترین عامل ایجاد ضعف در درختان و جلب آفت به سوی آنها می‌باشد. زمانی که گیاه با فقدان یا کمبود آب مواجه می‌شود، علاوه بر اختلال در فعالیت‌های فیزیولوژیکی، به دلیل عدم جذب و انتقال مواد غذایی با گرسنگی و کمبود نیز روبرو خواهد شد. بنابراین دادن آب کافی به خاک در دوره‌های مشخص شرط اصلی در پیشگیری و کنترل آفت است.

 ۴)تقویت درختان

باغ‌هایی که در خاکهای نامتعادل، سبک و عاری از مواد غذایی و یا آهکی (PH  بالا) احداث شده‌اند بیشترین آلودگی را خواهند داشت. اگرچه برخی از درختان ظاهری سالم و شاداب دارند ولی کمبودهایی را داشته‌اند که حشرات چوبخوار قادرند حتی از فواصل دور آنها را تشخیص داده و به ضعف آنها پی ببرند. بنابراین تقویت چنین باغاتی طبق توصیه کارشناسان آب و خاک منطقه با کودهای آلی و شیمیایی ضروری می‌باشد.

۵) رعایت اصول باغبانی در احداث باغات جدید

یکی از مسائلی که باید توجه ویژه به آن اعمال نمود احداث باغ و کشت نهال به روش صحیح و اصولی می‌باشد.کاشت ردیفی درختان با فواصل مناسب نهال‌ها، پرهیز از کاشت انواع درختان در یک باغ و انتخاب ارقام مناسب با منطقه جزء لاینفک مدیریت احداث باغ بوده که در مجموع باعث بهره‌وری بیشتر باغ و اجرای مدیریت صحیح می‌گردد. تهیه نهال سالم از مناطق فاقد آلودگی در جلوگیری از ورود اولیه آفت به منطقه بسیار ضروری است.بدیهی است این توصیه برای درختان با شاخه‌های محدود یا نهال کاربرد دارد و برای درختان چندین ساله با تاج وسیع کمتر استفاده می شود.

خروج اولین فضولات لاروی و خورده‌های چوب حاصل از فعالیت لاروهای جوان

۲) مسدود کردن دالان‌های لاروی فعال

لارو آفت در هنگام تغذیه دالان‌های لاروی ایجاد می‌کند. در مدخل این دالان‌ها تجمع و ریزش فضولات نارنجی رنگ با ترشح شیرابه درخت، دیده می‌شود. مسدود کردن منفذ این دالان‌ها در طول فصل خصوصاً در اردیبهشت ماه (قبل از خروج حشرات کامل از درخت) و مهرماه (قبل از سردشدن هوا و رکود فعالیت لاروی) تا ارتفاع قابل دسترسی نقش اساسی در کنترل آفت دارد.

مواد قابل استفاده در مسدود کردن منافذ لاروی به دو دسته تقسیم می شوند. دسته اول خمیر سمی با استفاده از سموم با قدرت تدخینی بالا مانند دورسبان با دُز ۱% با مخلوط گل مل، سریش و روغن مایع که این ماده علاوه بر سمیت و تدخین شدن سم در دالان لاروی نقش مسدود کردن دالان را با سفت شدن در مدخل ایجاد می کند.

دسته دوم که مورد اخیر در جریان طرح‌های مبارزه با این آفت در استان یزد بکار گرفته شده و نتایج مؤثری را نشان داده است. استفاده از چسب اکواریوم، برای مسدود کردن مدخل دالان لاروی است. خاصیت چسبندگی قوی چسب آکواریوم، بوی تند و زننده و سهولت استفاده از آن به دلیل داشتن پمپ تزریق، کاربرد این روش را تسهیل و عملکرد بالایی را از خود نشان داده است.

 استفاده از تله‌های فرمونی

با استفاده از تل‌های فرمونی علاوه بر نظارت و ردیابی آفت می‌توان با اشباع محیط از فرمون جنسی ماده و ایجاد اختلال در جفت‌یابی مانع روند طبیعی جفت‌گیری شده، زاد و ولد را کاهش داد.

این تله‌ها قادرند جنس نر را جلب و شکار کنند که باعث کاهش تعداد نرها نسبت به ماده‌های آماده جفت‌گیری می‌شود، این امر در زاد و ولد آفت اختلال ایجاد کرده، از تخم‌گذاری آنها جلوگیری می‌کند یا باعث می‌شود ماده‌ها تخم‌های عقیم تولید کنند. به هر حال استفاده از فرمون باعث می‌شود تراکم و خسارت آفت به اندازه چشمگیری کاهش یابد..ضمناً بهتر است محل نصب تله‌ها در تاج درخت باشد زیرا ارتفاع پرواز این پروانه‌ها در محدوده ۶ متری از سطح زمین است.

اگر رنگ تله‌ها به رنگ سبز تغییر داده شود پروانه‌های بیشتری جلب و شکار خواهند شد تراکم نصب تله در هر هکتار بسته به شرایط منطقه، درختان میزبان و بویژه تراکم آفت در منطقه متفاوت بوده ولی در مجموع به تعداد ۴۰۰ عدد تله در هر هکتار برای شکار آفت توافق نظر شده است.

مسدود کردن منفذهای دالان لاروی

۴)  سمپاشی علیه لاروهای جوان

گرچه در چندکشور جهان بهترین راه مبارزه علیه این آفت را اعمال سمپاشی علیه لاروهای سنین اولیه آفت وقتی در سرشاخه‌های نازک درختان میزبان هستند، آن هم به وسیله سموم سیستمیک و جذبی گزارش کرده‌اند. اما تجربه انجام شدەنشان دادە است.که به دلیل طولانی بودن دوره خروج آفت، تخم‌ریزی و نفوذ لاروها که محدوده زمانی بین ۳ تا ۴ ماه را شامل می شود. همچنین فعالیت لاروها در داخل بافت میزبان، سمپاشی تاثیر چندانی در کنترل آفت نداشته است. از سویی به دلیل این که کرم خراط در درختان بلند گردو بیشترین خسارت را می زند، سمپاشی علیه شاخه‌های جوان درختان ده ساله گردو عملی غیرممکن یا بسیار هزینه بر بوده و در مجموع کارآیی ندارد. برای استفاده سم در درختان جوان یا نهالستانها می‌توان از سمومی چون گوزاتیون ۲۰% به میزان ۲ در هزار یا دیازینون ۶% به میزان ۱ در هزار استفاده نمود.

۵)  استفاده از قرصهای تدخینی

فرو بردن قرص‌های تدخینی نظیر فستوکسین داخل دالان لاروی و مسدود کردن آن با گِل یا خمیر، روش دیگری است که در سطح کوچک جوابگوی کنترل آفت می باشد. انتشار گاز سمی حاصل از تدخین قرص داخل دالان منجر به مرگ لارو می‌گردد.

۶) استفاده از سیم برای مبارزه مکانیکی:در مواردی که تعداد درختان آلوده کم باشد می‌توان با فرو بردن سیمهای قابل انعطاف مثل سیم ترمز موتورسیکلت در درون سوراخهای ورودی، لارو و آفت را در داخل دالان از بین برد.

۷)  نصب تله نوری:گرچه پروانه کرم خراط یک شب پره بوده و به نور جلب شده و توسط تله نوری شکار می شود اما مشاهدات نگارنده در نصب تله نوری در محل اجرای تحقیق نشان می دهد که به ازای شکار هر حشره آفت بیش از ۱۰۰۰ حشره مفید که بیشتر آن‌ها هم بالتوری شکارگر است شکار می شوند که به این جهت این روش اصلاًَ توصیه نمی شود و تنها کاربرد آن محدود به پیش آگاهی حضور آفت در منطقه برای اجرای روشهای دیگر مبارزه قابل توصیه است.