پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه : لە ناوچەی هەورامان بە دواهەم نی مان گ پای ^نی کە سەرکێوەکان بەفریان ێل دەنیشێت دەڵ ^ێ نی وەرزی”کەڵەهەرز”. دیارە کەڵ لەنێو دڵ، فەرهەنگ، ژیان و کۆمەڵگای کوردی هێندە خۆشەویست و زاڵ بووە کە  ناوی مانگێکیان له سه ر ناوە. گەر سرن یج کەلتووری کورد لە شیعر و گۆرانییەوە بگرە تا جوا ^نن و خۆشەویس ^یت و تەنانەت بۆچوو ^نن ژیانیش بدە یته وە، هیچ ئاژەڵێک هێندەی کەڵ پێوە^ن ن بە ژیا ^نن ئەم خەڵکەوە نەبووە ونابێت. کوردە دەڵێت: ” کەڵ بژی و کەم بژی” یان بۆ تاری ^نف پیاو و ژ ^نن مەزن و پڕبایەخ دەڵ ^ێ نی “کەڵە پیاو” و”کەڵە ژن” یان “کەڵەگەت” یان ژ ^نن جوان و شۆخ و شەنگ بە کەڵ دەیسەنگێ ^ن نی.کورد ناوی یە ێک لە مەزن^ییین خێڵەکا ^نن خۆی “کەڵووڕ” ناو ناوە. و سەدان مەتەڵ و چ یۆک دەگ ^ێ _ڕینەوە کە  نیشاندەری پێوە ^نن ژیا ^نن کۆمەڵگای کوردی و کەڵ پێکەوە بووە .

ئێستا دەچینە سەر دەستەوشەی “کەڵە هەرز” کە لە دوو وشەی کەڵ و هەرز پێکهاتووە.کەڵ ماناکەی دیارە و هەرزیش بە مانای وێڵ و سەرخۆشه  کە دەوێتە” کە ڵ  ویِلی سەرخۆش” لەسەر کەڵەهەرز بەداخەوە لە ئەدەبیا ^ین کوردی و فارسی دا  زانیاری و نووسراوەی زۆر کەم دەس دەکەوێت بە ڕادەی چەند دێڕێک. بۆ ن ووسی^ن ت ئەم دەقە بەباشم زا ^نن لەگەڵ چەندت بە ساڵچووە وتووێژ بکەم. ئێستە ئەم چەند لاپەڕە بەرهەم و کاکڵ ئەم وتووێژانەیە کە پێشکەشتان  دەکەم بەو هیوایە بە سوود و نرخ بێت.

کەژەوانێگ وردبی^ن

گوتمان بە دواهەم نی مان گ پای ^نی له هه وراماندا دەڵ ^ێ نی کەڵەهەرز. بەم هۆیەوە پ ^ێت دەڵ ^ێ نی کەڵەهەرز کە لەم مانگەدا  کەڵ و بزنەکێوی لەگەڵ یەک^یی جووت دەبن. لە سەرەتای ئەم مانگە تا دە ڕۆژ لە چلە گەورە تێپەڕێت،  کات و سا ^ین کەڵەهەرزی  کەڵ و بزن یان ێم و بەرا ^نن کێویە کە بە پ ^ێت ناوچەی گەرمیان و کوێستان بە چەند ڕۆژێک بەرو و دوا  سەردەگرێ. ی ا ئاوە ها  که  کەژەوانان دەڵ ^ێن ی دەنیشێت. سەرەتا کەڵەهەرزی، کەڵ و بزن لە ناوچە گەرمیانەکانه، کە لە ڕۆژا ^نن سەرەتای ئەم مانگەدان دەکات وە بۆ ماوەی دوحەوتە دەخایەنێت. ئینجا لە هەژدەی مانگ بە دوادا تا ئەوەڵ چلە گەورە،  کەڵەهەرزی  کوێستان دەست پێدەکا و دوای دوحەوتە دواین تێت. بە ڵم کەڵە هەرزی ێم و بەران پانزە ڕۆژ دێرتر دەست  ێن دەکات؛ یا ^ن ێن دە ڕۆژ پای ^نیی مابێت تا دە ڕۆژ دوای چلە گەورە. پێش^یی لە ژینگەی هەوراماندا هێندەی کەڵ وبزن،  ێم و بەرانیش بوو ^نن بووە و ژیاون. بە ڵم بەداخەوە لە سا ڵ ^نن ڕابردوودا بەتایبەت لە سا ڵ ^نن شەری ئ ^ێیان وئ ^ێیاق  و تێکچوو ^نن هێم ^نت و ئارام ناوچەکە،  ڕێژەیان  زۆر کەم کردوە و ڕوویان کردووەتە ناوچەی گەرمیا^ن ن بناری بەمۆ و  ێن دەشتەکا ^نن قەسر و سەرپێڵ.

دەس  ێێم وبەران پێچەوانەی کەڵ و بزن کە حەزی لەشاخ و داخە،زۆرتر خۆی بۆ دەشت و ساراین و شوێ ^نت نەرم ونیان دەکێشێت .

پیچه وانه ی  ساورین و بزن و م و به را ^نن لی ^نت که جیاوازیان زوُرە و هه موو که سیک لیکیان دە کاتوُ، جوُری کیویه که ی

زوُر له یه ک نزیکن وە له دوورە وە ته نیا راوچیه کان لیکیان ئه دە نه وە. بەشێک لە جیاوازیەکا ^نن نێوان کەڵ و بزن لەگەڵ  ێم وبەران بە گش ^یت ئاوایە هەرچەند بازەوەختێکیش گاهەز وایش نه بێت:

جسەی ێم لە بزن بچووک^ییە بە ڵم بەران لە کەڵ گەورەترە. شا ^نخ بەران قایم^یی،کوڵ^یی و چەماوەتر بە ڵم هی کەڵ درێژتر و باریک^یی و ڕاس^ییە. پشکه ل م و به ران دریژترە. پانزە ڕۆ ژە ی دێرتر نیشت ^ن ت کەڵەهەرزی ێم و بەران بە بەراوردی  کەڵ و بزن ،بۆ وەخ ^یت زاوزێیان دەگەرێتەوە. بزن و ێم هەرکام نزیکه ی پێنج مانگ ئاوسن. بزن لە مان گ بانەمەر دەزێت و ێم مان گ داتر واتە چیلکر . بەو هۆیەوە کە بزن و کار زیاتر لە ێم و بەرخ تاقە ^ین سەرماوە و سڵەوە دەگرن.

خاڵێگ گرنگ لە کەڵەهەر زدا ئەوەیە کە سەرەتا کە ڵ بەه ^{ێ ن}ی و تەمەن لەگەڵ بزنەکان جووت دەبێت، دواتر کە ^ێڵ دوو ساڵ و  ێسی ساڵ. لە ێ

م و بەرانیشدا هەروایە سەرەتا دەسەڵتدار و زۆردارەکان دواتر بچووک و کەم تەمەنەکان دە په رن .

ئێستا ئەم پرسیارانە دێنە ئارا کە بۆ خ لەم وەرزەدا زوُربه ی ڕاوچییەکان ڕوو دەکەنە کەژ و کێو بۆ ڕاو ؟ و هۆی چیە په زیک ت   زۆرتر لەم ماوەدا دەکوژرێت؟ بەشێک لە هۆکارەکا ^نن ئەمانەیە:

• هەروەها کە دەزان نی کەڵ وبزن یان ێم و بەران لەسەر شاخەکان و بن ڕەمەنەکان و ش وێنا ^نن پێچ و پەنا و قوژبن دەژین کە تەنانەت ڕاو خ قابلیش بە سەخڵەت ئەتوانێت بیان دۆزێتۆ. بە ڵم لەم کاتەدا کەڵەکان کەڵەلا ^نن خۆیان بە ی ێخ دێڵن و ڕوودەکەنە  ێن کەژەکان و ناوچە گەرمیانەکان بۆ جووتبوونیان لەگەڵ بزنەکێوییەکان و دی^یی سووک و ئاسان  دەکەونە بەرچاو  وچەک ڕاو خ .

• کەڵ بێجگە لە کا ^ین کەڵە هەرزدا نەبێت هێندە وریا و چەست و چالاکە کە کەم ڕاو خ دەتوانێت ین دۆزێتەوە یا شوێ ^نت کەوێت و بیکوژێت؛ کە خ لەم وەرزەدا و کا ^ین کەڵەڕاو هێندە مەست و لەخۆبایە کە گو_ی^ێن لە هیچ شتێک نییە بێجگە لەدۆزینەوە و جووتبوو ^نن لەگەڵ بزنەکێویەکاندا نەبێت. ڕاوچییەکان دەگ ^ێ _ڕینەوە تەقەیان لە کەڵێک کردووە و کوشتوویانە کە خ  لەچەند گەز ئەولاتری کە ^ێڵ تر نەس ڵ کردووە و نەدەرچووە و هەر سەرقاڵ و سەرخۆ ^یسی کەڵەڕاو و ڕمبازی خۆی بووە.

• کەڵەکان لەم ڕۆژانەدا بە هۆی “تگەڕێیانەوە” ) تگەڕێ ئەو گم ^{ێ ن}یەیە کە کەڵ لەم وەرزەدا نایرژێنێتە زەوی و دەی ^ییگێنێت بە دەست و پ ^ێت خۆیدا و بۆنێگ زۆری ێل هەڵدەس ^ی ێت تا بەم جۆرە بزنە کێوی بۆ لای خۆی ڕاکێشێت.( بون و به رامه یه ک زوریان ل هه ل دە سیت  و بازە جارێک بە ئاسا ^نن دەیاندۆزنەوە   و هه ر ئه مه دەبێتە هۆی کوشتنیان لە لایەن ڕاو خ  و دڕندەی کێویه وە. ڕاوچیەکان دەڵ ^ێن ی بە هۆی تگەرێ گۆش ^یت کەڵ لەم وەرزەدا بۆن و بەرامەیەک زۆری هەیە و بۆسارە و زۆر بۆ خواردن ناشێت. ڕاوچیەکان بەبا ^یسی ئاگایان لەمەیش هەیە؛ بە ڵم هەر بۆ کەیف و خۆ ^یسی  وە ک عادە تیک  دەکەونە  ڕاوکردن و کوشتنیان .

• کەڵەکان بۆ دەربڕی^ن ت هەس ^یت سەرخۆ ^یسی خۆیان  یان بۆ ڕاگەیاند ^نن ه ^{ێ ن}ی و دەسە ڵتیان بە سەر کە ڵ ^نن تردا و بۆ نیشاندان و یەکلاییکرد ^نن هەرێمێگ تایبەت بە خۆیان بۆ جووتبوونیان، بە دەنگێگ بەرز قرمەیان ێل هەڵدەستێت. کە ڵ ^نن بەتەمەن و بەه ^{ێ ن}ی لەگەڵ کە ڵ ^نن تری هاوشێوەی خۆیان، هێندە شەڕەکەڵ دەکەن تا هەردوو بریندار و خوێنا ڵ بن.تا لە ئاکامدا یەکێکیان بیدۆڕێنێت و ئەو شوێن و ماوە بە بزنەکانییەوە بۆ کەڵ ^ێت سەرکەوتوو بە ی ێخ بێڵێت وە ڕوو لە شوێ ^ن ێت تر و شەڕەکە ^ێڵ تر کات. هەر ئەم قرمەقرم و پیقەپیق و ^ی_ڕسرەکەڵە ڕاوچییەکان دەکێشێتە سەریان و بە داخەوە دەیانکوژن .

• بێجگە لە مرۆڤ دڵڕەڤ ڕاو خ کە لەم ماوەیەدا کەڵ و بزنەکان دەکوشن جاربەجاریش ئاژەڵ دڕندەی کێوی وەک پڵنگیان گورگ بە هۆی دە ر که وتن،قرموقال  و  گێج و مەنگ کەڵەکانەوە سووک و ئاسان دەیان دۆزنەوە پەلاماریان دەدەن و  نەچ ییان دەکەن.

• هۆی^ییی لەناوچوو ^نن کەڵ و بزن لەم کاتەدا ئەوەیە کە گوتمان کەڵەکان هێندە لە بنارەکان دەکشێنە خوارەوە تا قەرا ^نخ ڕێگاوبا ^نن شار و لادێ و جار به جار کا ^ین په رینه وە یان لەسەر جادەکان بەداخەوە ماش ^ێ نی لێیان دەدات و دەفەوت ^ێ نی .

• کەڵەکان وە رزی که له هه رز به هوی سەرخۆ ^یسی و گەمە و ڕمبازیان، ئاگایان لە خۆیان کەم^ییە و لە سەر ما و کەمەرەکان دەکەونە خوار و تیا دەچن.
• لە وەرزی کەڵه هەرزد ا کەڵ و بزن بە دەسەجەم دەگەڕێن  که پ ت دە وتریت “جڵەوە” وە هەر جڵەوەیەک دەتوا ^ن ێن لە سه ریک کەڵ و سه ریک بزن پێک بێت تا پەنجا سەر زیاتر . هەر بەم بۆنەوە زیات ر و زووتر دەکەونە بەرچاو یان دەنگ و هه رای  زۆریان لێوە هەڵدەس ^ی ێت و ڕاوچیەکان و درندە کان بە ئاسا ^نن دەیاندۆزنەوە و دەیان کوژن.

• لەم وەرزەدا کە کەڵەکان سەرخۆشن؛ ڕاوچیەکان بە فێڵ و تەڵەکەی جۆراوجۆر وەک لاساییکردنەوەی دەنگ بزن، بۆ لای خۆیان ڕایان دەکێشن و دەیانکوژن یان دەن گ کەڵ دەرت ^ێین وە کە ڵ ^ن ێن تر بە تەمای شەڕەکەڵ و دەرکرد ^نن کە ڵ غەوارە لە هەرێمی خۆیاندا نزیک دەبنەوە دەکەونە بۆسە و تەڵە و بەر گولەی ڕاو خ .

• بازە وەختێک کە ڵ سەرکەوتوو بۆ دەربڕین و سەلماند^ن ن ه ^{ێ ن}ی و توانای خۆی و نیشاندا ^نن هەرێمی دەسە ڵ ^ی ن بە سەر ڕقیبانید ا، دەچێتە سەر ترۆپکێک یان گاشەبەردێک تا سەر وەریه ک بە دەنگێگ بەرز ڕاگەیەنێت؛ کە خ نازانێت لە ناکا و لەو پەڕی مەس ^یت و سەرخۆشیدا بە جیا ^ین پێشوازی ئەویندا ری بە فیشەک ڕاوچێک گاشە بەردی  ژێری لە خوێن نوقم دەبێت.

 و چەند ه ۆگه ل تر که ل یە دا دە رفه ^ین باسکردنیان نیه .کەڵ و  بەرا ^نن  دوو ساڵه  کە پ ^ێت دەڵ ^ێ نی “کەڵەوەس” سه رە تای  کەڵەهەرزیه ^ین و تا بگاته سالا ^نن دوایی ^نت ته مه ^نن هه رچه ند ه ^نی وتوانای دابه زیوە به لام هه ر دە توانیت بپه ریت و بزن ئاوس کات. زۆرترین تەمە ^نن کەڵ سیانزە تا پانزە ساڵە. بۆ تیگه یش ^ی نی له تەمە ^نن کەڵێک باش^ییین شێوە ژمارد ^نن لکی شاخەکانیە. هەر لکێک نیشاندەری ساڵێک تەمەنە. کەڵ لە سا ڵ ^نن دواین ژینیدا تۆزە تۆزە شاخەکا^ن ن دەڕزێن و دەوەرن وە لە کا ^ین گەڕان لەسەر شاخەکان چۆن ه ^{ێ ن}ی و توانای نەماوە جارجار خۆی  ێن ناگ یێت و لەسەر کەمەرێک دەکەوێتە خوار و دەفەوتێت.ئا وە ها  که دەڵ ^ێ نی تەمە ^نن بزن چەند ساڵێک لە کەڵ کەم^ییە  و زیاتر لە دوانزە ساڵ تەمە ^نن دریژتر نابیت.  زۆربەی بزنەکێوییەکا ^نن ناوچەی هۆرامان دووانە دەزێن.ن ^ێیێک و مێیەک.بزنیشمان هەیە یەکانە یا سێیانە دەزێت ئەڵبەت زۆرکەم. گەر بزنێک یەکانە بزێت؛ئەو یەکانە کە  گەورە بوو کەڵێگ باش وکەڵەگە ^ین ێلن هه ر راوچیه که بکه ویته به ر دە س وت یی. ئەو گێسکانە کە تەمەنیان یەک ساڵنە ئەو ساڵە تەگەدەردەچێت  که ئاوا ^ی ناگرن؛ مەگەر ساڵ دواتر کە ببنە چت ی .

ڕەوش ^یت کەڵەهە رز ئاوایه ئەو کە ڵنە کە کەڵەگەت و بەه ^{ێ ن}یترن ناهێڵن هیچ کە ^ێڵ تری کەم تەمەن و چکۆلەتر نزیگ بزنەکانبێتەوە. مەگەر ئەو ساتەی خۆیان ت ^ێی بن و ئەو شوێنە و ئەو گەلە بە ی ێخ بێڵن؛ ئەوسا نۆبە ^ین کەڵ بچووکە کە بێت و بپەڕێت.

بەشێک لە ڕاوچیەکان ب ۆ  کوشت ^نت کەڵە بەتەمەنەکان ئاوا پاسا و ت ^ێ ینەوە کە کە ڵ بەتەمەن ه ^{ێ ن}ی و توانای پەڕێن و ئاوسکرد ^نن سی نەماوە وە ناهێڵێتیش کەڵ گەنج بپەڕێت؛ بەم هۆیەوە هەر ساڵێک دەیان و سەدان بزنەکێوی کەڵ ناگرن وبزنەکا ^نن  بەبا ^ی ئاوس نابن. گەر وا بچێتە پێشەوە ساڵ لەدوای ساڵ زاوزێ کەم^یی ئەبێتەوە  و ئێمە بە کوشت ^نت کە ڵ گەورە و بەتەمەن تێڵ نی کەڵە گەنجەکانیش کەڵەهەرزیان بکەن وە بەم جۆرە بزنێگ زۆرتر کەڵ دەگرێت و ساڵ تر لە بەهاردا زاوزێ زۆرتر دەبێت. به لا م باش دەزان نی ئەمە پاساوێگ پڕوپا ڵنتەیە و سروشت خۆی بو خۆی یاسای با ^یسی هەیە و پێویس ^یت بە هیچ دەستێ وەردان و  دڵسۆزییەک ئێمە مانا ^نن نییە.

لە م ^{ێ ی}یە و ئێستا لە ناوچەی پاوە و باینگاندا کەڵەهەرز لە کوێستانانێگ وەک شاهۆ و ئاتەشگا  و بەمۆ ڕووی داوە. بێجگە لە  کوێستانەکان، بنار و  ێن کەژ و ناوچە گەرمیانەکانیش مەوتە ^نن زۆرێک لە په زە کیویه کانن. شوێنانێگ وەک ژاڵەی ڕەحمان بەگ، لانەوان، سازان ،ه ^ێیتا، شەوەلان، مای گەزەن، هاڵەی بەلەبزان، ڕێگەو بامۆسان، کا ^نن دوڵەتوێ، کونەکەڵ، بریخ ئایەنە، وشکەناو، ڕشکە ێن، نانەوێژە، شەمان، مەڕمانگان، گریانە، دەرەبلچان، وەزەپووچ، سەردا ^نن، وێراش، کەوگا ^نن، مای سیاکەمەر و دەیان شوێن و ماوای تر لەم هەوراماندا کە مه وته ن  و ماوا ومه سکه ^نن سه دان  کەڵ و بزن و ێم و بەرانن که دوانزە مانگه لەم شوێنانەدا دەژین به لام به  داخه وە راوچیه کان ناهیلن که له هه رز به جوانیه کانیه وە به ین دله راوک و  ترس و خوین رە ش ^ی نی له م ناوچا نه دا به ریوە بچیت. بەشێک لە و که لانه که له م شوینانه دا ناوم بردن که له هه رز دە  کهن که ل کویستانه کانن که له م وە رزە د ا  کەڵه لا ^نن خۆیان لە کوێستان  به یخ دیلن و  بو دو حه وته ڕوو دەکەنە ئەم ناوچه گه رمیانانه  و دوای کەڵەهەرزیان لە نیوەی ئه م مانگه دا ڕوو دەکەنەوە ماوای خۆیان لە کوێستانەکان؛ئه لبه ت ئه   گه ر به گوله ی راوچیه ک غه لتا ^نن خوین نه کرابیت .

 دواهەم نی وتە و داخوازیمان ئەمەیە:ڕاوچیە بەڕێ زەکان بە خودا کوردستان بە شاخ و کوێستان و گەرمیانیەوە جوان و دڵڕفێنە وشاخ و کویستان و گەرمیانیش بە کەڵ و بزنەکانیەوە خۆش و ڕازاوەیە.کەڵ و بزنیش بە کەڵە هەرزیەوە بوون و مانای هەیە.و کەڵەهەرزیش بە_ی ێن ڕاو خ و تەقە  و کوش ^ی نی دیمەنێگ جوان و شیاوی دیتنە.

ئێستا ئێوەی بەڕێز لەبەر خۆشەویس ^یت ئەم ئاو و خاکە، لەبەر خۆشەویس ^یت نەوەی نو_ی^ێن ئەم نیشتمانە کە ما ^نڤ خۆیە ^ین لە ژینگەیدا بە چاوی خۆی لە نزیکەوە  کەڵ و بز^ن ن کیوی ببینێت؛ دەس لە ڕاوکردن هەڵگرن و بێلن لە سروشتدا بەجیا ^ین تەقە  و  ناله قاسپەی کەو و پیقەی کەڵ ببیس نی .

 بۆ نوسی ^نت ئەم وتارە وتووێژم  کردوە لە گەل چەند کەژەوانێگ زانا و بەتەمەن وەک :

 کاک  مەولوود یوس ^نف دشەین

 کاک فەرج بەک مستەفاین پاوەین

 کاک محەمەد زاه ^ێی زەردۆین

 دوکتور سه فه ر وە له دبه یگ  کەڵەهەرز)سەرماوەزی( 1402 پاوە