پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه : اخیرا رساله ای تاریخی از منطقه هورامان با عنوان: “تحدید مرز مریوان و هورامان”نوشته نصرالله خان مهندس، با تصحیح آقای مظهر ادوای مربوط به دوره قاجاریه مطالعه نمودم که حاوی نکات و اطلاعاتی بدیع درباره این منطقه بود،که بنظرم آمدم گزیده ای از آنرا انتخاب،اندکی ویرایش ومجددا در اختیار علاقه مندان تاریخ هورامان قرار دهم.

به گفته نویسنده کتاب، در سال ١٢٩۵-١٢٩۶ه.ق یعنی ١۴٨ سال قبل حسام السلطنه والی کرمانشاه و کردستان،نصرالله مهندس(از دانش آموختگان اولیه دارالفنون)را مامور رسیدگی و تعیین و بررسی دقیق نقاط مرزی مریوان و هورامان با دولت وقت عثمانی وشناسایی محل های دقیق برای ساخت احتمالی قلاع نظامی و برآورد هزینه آنها نموده است.

این ماموریت با بازدید و مشاهده میدانی این مهندس نظامی از اکثر آبادیهای مریوان و هورامان، شش ماه به طول انجامیده و نتیجه تحقیقاتش را در نسخه ای با یک مقدمه و سه بخش در احوال،اوضاع و کیفیات نواحی مریوان،اورامان تخت و اورامان لهون تنظیم و تحویل مقامات وقت قاجاریه جهت اخذ تصمیمات بعدی قرار میدهد.

اصل این نسخه به خط شکسته نستعلیق ١١سطری در ٢٩ صفحه و در قطع طول ٢٠/۵ و عرض ١۴ سانتی متر هم اکنون بصورت وقفی در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.این نسخه درسال ١٣٨٨ش توسط آقای رضا نقدی تصحیح و در سال١٣٩٣ش به همت آقای مظهر ادوای(پژوهشگر بومی) مجددا تصحیح و بازخوانی و ایرادات نگارشی آن مرتفع شده است.

لازم به ذکر است: این مامور حکومتی و نویسنده نسخه در اکثر سطور این گزارش، مردمان ،اهالی ،بیگ زاده ها و سلاطین نواحی مریوان و هورامان را شرور،یاغی،مفسد و…می نامد. که بایستی تحت انقیاد و مراقبه هرچه بیشتر حاکمیت قجری باشند. چنین برداشت ناصوابی از مردم هورامان میتواند نتیجه نگاه سوء حاکمیت قاجاری در تهران و تحت تاثیر نگاه درباریان خاندان اردلان در سنندج باشد که شجاعت،ایستادگی و مقاومتهای مردم و بیگ زاده های هورامان در مقابل ظلم و جور حکام و ماموران ستم پیشه حکومتی را چنین نادرست تفسیر می نمودند.

گزارشگر در هرجای هورامان یا مریوان آنگاه که بیگزاده یا سلطانی مطیع و خدمتگزار کامل دربار قاجاری یا حاکمیت اردلانها در سنندج باشد،وی را خادم،شجاع و مفید به تصویر میکشد.و هر ناحیه و بیگزاده مقاوم و شورشی در برابر جورشان را فاسد و شرور معرفی مینماید.خارج از این داوری ناروای این مامور حکومتی از رفتار و منش مردم هورامان،دیگر بخشهای نسخه دربردارنده داده ها و اطلاعات مفیدی در حوزه های جغرافیایی،نظامیگری،سرحدات مرزی،اقتصادی و… میباشد که میتواند هر بخش آن برای پژوهشگر آن حوزه مفید واقع گردد. مثلا این مهندس با برآورد دقیق وهمه جانبه هزینه ساخت دو قلعه نظامی با ابعاد وامکاناتی خاص در دو نقطه دربند دزلی و وزلی را یکهزار وپانصد وبیست تومان آنزمان محاسبه مینماید.

در این مرور کوتاە تمرکز من بر اطلاعاتی مختصر از چند آبادی بخش هورامان لهون می باشد و دیگر پژوهشگران میتوانند از جنبه های مفید دیگر این نسخه بهره مند شوند.

چند روستای مرزی هورامان لهون:

روستاهای بدرواز(بێرواس) با ١۵خانه و”کیمنه” با ٢٠ خانه که هر کدام نیز قریب هزار ذرع باغ و زراعت دارند.دیگر روستای مرزی این ناحیه”هانه گرمله”است و متعلق به محمد بیگ منسوب مرحوم محمدسعید سلطان است و آن دو آبادی دیگر نیز تابع او می باشند.محمدبیگ بسیار زرنگ و کارآمد و قریب به یکصد نفر تفنگچی دارد و چون املاک و زراعاتش متصل به آبادی “بیاره”در خاک عثمانیست،بسیار با احتیاط و خدمتگزاری شایسته برای دربار قاجار است.نویسنده به تعداد خانه های هانه گرمله اشاره ای ننمود و تنها به لفظ آبادی معتبر اکتفا نموده است.

طبق اطلاعات این نسخه در آن سالها روستاهای بیاره با ٣٠٠خانه و” ‌طویله” با ۶٠٠ خانه،آباد و پر رونق که اهلش بسیار متمول،تاجر و کسبه بازارش پول نقد و جنس معتبر دارند.در اینجا مزار شیخ عثمان مرشد طریقه شافعیه(نقشبندی)است و جانشینش شیخ محمد بساط رنگینی به هم زده،مشغول ارشاد و مریدان زیادی به آنجا می آیند. در آنزمان و در آن نقطه مرز مابین دولت قاجار و دولت عثمانی،خط الراس کوه و قله “مله شوپه” است. این کوه فاصل بین باغات طویله و املاک “ششمه و نفسود” است. طبق این سند شوشمه دارای ۴٠ خانه و نوسود دارای ٢٠٠ خانه و روستایی معتبر است. آب مورد نیاز برای باغات شوشمه از آب باغات طویله تامین میشود که بخشی از آب طویله نیز از آب باغات “دزآور” تامین می شود.در نوسود رستم بیگ فرزند محمد سعید سلطان فردی با کفایت ونزدیک به یکصد وپنجاه تفنگچی؛که در اطاعت کامل از شرف الملک ودربار قاجاریست وهنوز خطایی از او سرنزده است..

محل سکنی و جای مباشر حاکم هورامان لهون همیشه به جهت کلیه معموریت و اعتبار و استعداد،آبادی دیگری بنام “نتشه”(نودشه) است که بالغ بر ۴٠٠خانه دارد.بعلت اعتبار، حاکمش موسی خان برادر شرف الملک می باشد. مردی پردل،شجاع و عاقل است.بیگ زاده ها و تفنگچی های این آبادی و سایر آبادیهای هورامان خیلی از موسی خان ترس و اندیشه دارند.

نودشه دو فرسخ به طویله فاصله و درحقیقت مقابل و هم ترازش میباشد.اگر چه طویله از حیث دولت و مال معتبرتر است؛ لیکن اهالی نودشه ازباب شجاعت و قوت برتری دارند. طبق اظهارات این فرستاده حکومتی، اهالی طویله و سرحداران دولت عثمانی طوری از سرحداران دولت علیه ایران واهمه و اندیشه دارند که هیچ یک،شبی را آسوده نمی خوابند در شمال آبادی نودشه به یک گردنه فاصله که یک فرسخ و نیم است،آبادی “حجیج” با ٣٠ خانه وجود داردکه مقبره سلطان عبیداله در آن واقع است.

چون آبادی در یک دره بسیارعمیق و خیلی سنگلاخی واقع شده است،به همین جهت مشهور به حجیج است.مرمان این آبادی بسیار فقیر و بردبار که اغلب به دوش خودشان در جهت تحصیل قوت لایموت از ترس جان به همه صفحات کردستان،میوه حمل نموده و به عوضش اغلب گندم می آورند.به گفته نویسنده این سند اهالی حجیج محض شناسایی خودشان کلاهی اختراع کرده مثل کلاه قدیم اهل اصفهان که پارچه اش هرچه باشد دراز و چاک دار بریده،فتیله دوزی کرده و بر سرمیگذاشتند که با آن در همه جا خود را شناسانده وهمه مردم از ترس وحرمت عبیداله کمال احترام از آنان بعمل می آوردند.

منبع:کتاب دو رساله تاریخی وادبی هورامان،مظهر ادوای،تهران،نشراحسان١٣٩۴