کڵاشی ههورامی یا … / ئیبراهیم شهمس
پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه : هەورامان بە درێژای تاریخی یاگێ ژیوای بەشەری بیهن و هەزاران ساڵێن تەمەدۆنش هەن. هەورامان جە ویاری جۆغرافیاییەو جیاوازی تایبەتش هەن چنی سەرزەمینەکا دەورادەوریش. مەنتەقێوی کۆساری ،کەشێ و دەرێ قووڵێ کە هەزاران ساڵێ بەشەر دلێ ئی مۆحیتیەنە ژیوایش بەردەن سەر . چێوێوی ئهوهنهشاریان که جه گردوو مهحاڵوو ههورامانی شۆنهماو تهمهدۆن […]
- ۰۱ مرداد ۱۳۹۶
- کد خبر 60948
- 14 دیدگاه
پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه : هەورامان بە درێژای تاریخی یاگێ ژیوای بەشەری بیهن و هەزاران ساڵێن تەمەدۆنش هەن. هەورامان جە ویاری جۆغرافیاییەو جیاوازی تایبەتش هەن چنی سەرزەمینەکا دەورادەوریش. مەنتەقێوی کۆساری ،کەشێ و دەرێ قووڵێ کە هەزاران ساڵێ بەشەر دلێ ئی مۆحیتیەنە ژیوایش بەردەن سەر .
چێوێوی ئهوهنهشاریان که جه گردوو مهحاڵوو ههورامانی شۆنهماو تهمهدۆن و یهک یاگهنشینی دیارا و ڕهنگا ههر پاسه که جه ئاژهی جوغرافیایی و کهش و دهره و ژیوای کۆنوو خهڵکوو ئێگهیه پیویۆ ، تهمهدۆنهکی و قهومهکێ پێسهو لولوبیهکا و گووتیهکا و کاسیهکا مهرکهزشا ئێگه بیهن چوون جه کۆهستانهو ههڵمهتهشا بهردێنه پهی جۆلگه نشینهکش .
یام ئینه که ههر پاسه وهڵتهریچ باس کریان ههورامان که جه کهتیبهو تهنگیوهری به خارخار یام هارهار نامێ بریۆ، جه دهورهو ئاشووریهکا و مادهکا ڕهوڵێوی سهرهکی جه تاریخوو ئا دهورانیهنه گهمه کهرۆ. به تایبهت ئانه که ههورامان یاگێ پهروهنای ئهسپی بیهن و چی مهحاڵهنه عالتهرین شمشێر و تیر و کهمان و نێزه وهش کهریان و فرهتهروو ههڵمهتهو ئاشووریهکا پهی ئی مهحاڵیه هۆکارش بهدهس ئاردهی ئی کهرهسا بیهن. یام جه دهورهو دماو ههخامهنشیهکا به نامێ زیننانوو ئهسکهندهری نامی بریۆ و بڕێو حهکهیتێ و ڕازێ چی بارهوه ههنێ و نهقشوو مۆغهکا جه ههورامانهنه یام نهقشوو ههورامانی جه ژیوای مۆغهکا یام دینه ئهخلاقیهکی و ئاسمانیهکێ که شۆنهماو گردی ههر جه میترایهوه تا زهردهشتی و یارسان و یههوودی و مهسیحی و جوولهکه دیارهنه و ئیسهیچ بیهن به ئایینوو ئێسلامی و مهرکهزوو تهسهوۆفی.
ههر پاسه قهباڵهکی ههورامانی که به ئهوهئیزیایشا گۆشێو جه تاریخی گم بیهو ئهشکانی ئیزیاوه، سکێ ئادادی ، ئاتهشگاو پاوهی و پۆسدڕیاو هورموزگانی ئینێ گرد تاریخی نانوشتهو ههورامانیهنێ که ئهگهر ڕهمزهکهشا کهشف بۆ شۆڕشێو جه تاریخ و فهرههنگوو ههورامانیهنه وهش بۆ .
بەنا پا ئەسڵیە کە هەورامیێ جه درێژایی تاریخیەنە یەکیاگهنشینێ بیێنێ و کۆچەریشا نهکهرذهن ، ئەساسوو کار و شۆغولیشا تهجارەت،سەنعەتگەری ، باغداری و کشت و کاڵ بیەن. هەورامانیێ بە گردی بە سەنعەتگەری مژناسیا. ئەنواعوو سەنعەتە دەسیاشا بیەن جە جۆڵایی و کڵاش کەردەی و چۆخ و ڕانک و وەسایێلوو چاشت و نان و فرەو وەسایێلا .
ڕهنگا سهنعهتگهری خهڵکوو ههورامانی جه بڕێو دهورێ تاریخیهنه بیهن هۆکاروو دهردسهر و تهنگوو چهڵهما پهی خهڵکی. به تایبهت جه دهورانوو نادرشای ئهفشاریهنه جه نزیکوو ۳۰۰ ساڵا چهی وهڵی نادرشا بۆنهو ئانهیهو خهڵکوو ههورامانی جه گردوو بوارهکانه سهنعهتگهرێ بیێنێ، فهرمانهو کۆچی ئێجباری ئی خهڵکیه مذۆ به نۆعێو که پاسه گێڵناوه، فرهو خهڵکوو پاوه ی و نودشهی که سهنعهتگهرێ تیر و کهمان و شمشێر ساز و ئاسنگهرێ چالاکێ بێنێ کۆچشا پنه کهرا و و جه شماڵوو ئێرانی جه مهنتهقهو کردکوی نیشتهجای با.
هەورامی جل و بەرگوو وێش وێش وەشش کەردەن . ئارۆ جل و بەرگی هەورامی زەریفتەرین جل و بەرگا. کڵاشی هەورامی تایبەتا بە هەورامانی. چۆخەو ڕانکێ گرانتەرین نۆعوو پوششیا. چوون بە درێژایی تاریخی ئی لێباسێ وەشێ کریاینێ .
هەورامی پەی وەسیلەو چاشت واردەی کاسە و چەمچەش جە عالتەرین داراو جەنگەڵەکا هەورامانی تاشتەن. مێعماری ههورامانی ئینا ئاستێوهنه بیهن هۆکاروو ئانهیه ههورامان جه لایهنوو سازمانوو یۆنسکۆی سهبتی جههانی کریۆ.
هەورامی فرەو سەنعەتەکا دەسشەوە بیەن . جە مەنتەقەی کۆساری هەورامانی خاستەرین تەوەن ئاساوێ وەشێ کریاینێ کە تا مهحالوو هەولێر و کەرکووکی ئامەینێ چێگە تەوەن ئاساوشا بەردەن . هەر دەگایوەو هەورامانی یۆ یا چن ئاساوێش بیێنی کە جە مایذەشتە و شارەزوور پەی هاڕای گەنم و یەوێشا ئاماینێ هەورامان. ههورامان زهمینش پهی خهلهی نهبیهن لوان پا مهیذهشتهره و شارهزوورهره ههناری و وهزی و تفی و ههچکوچی و ههر پاسه کهرسه دهسیهکێش بهردێنی چهولاوه گهنمهش ئاردێنه . تهقریبهن گردوو دهگایا ههورامانی ئاساوش بیهن بهڵام گردوو شارهزووری دوێ ئاساوێش نهبیێنی و ئامهینی جه ههورامانهنه گهنمهشا کهردێنه هاردی.
کڵاشی ههورامی سهذها ساڵێن ئهپی فرم و شکڵه جه ههورامانهنه کریان و چنیان . تا سی ساڵێ چهیوهڵ ئازیزێ دهور و بهریما به ئێمه واچێنی دۆم . دۆم یانێو کڵاشکهر .
ئێننه واتبێشا پنهما دۆم ، واچهو دۆمی بیهبێ دژمانی. جه حاڵێوهنه ئیسه دۆم سنعهتگهرێوا که پنهش شانازی کهرمێ . کڵاش چن ساڵێوا جه ههورامانهنه لوان بهر مهسهڵهن تا سی ساڵێ چهیوهڵ جوانڕۆیێ و مهریوانیێ ههر نهزانێنێ کڵاش چێشا. ئیسه مهزانوو چێش بی قرارا مهریوان به نامێ شاروو کڵاشی سهبتی جههانی کریۆ.
چۆخه و ڕانک دهسکهردوو ههورامانیا و ئهگهر ئهچی چن ساڵهنه بهر جه ههورامانی کهراشهنه یا وهشش کهرا، ئانه ئی سنعهته جه ههورامانهو لوان ئا مهحاڵا. من ویرما زهمانێو تا دوهسهد نهفرێ نۆدشیێ جۆڵایی کهرێنێ و جه سهراسهوو کورساناتی جه مهریوان و سنهو سقز و بانه گێرهش تا سلێمانی و ههولێر جۆڵایێ ههورامانیێ به تایبهت نودشهیێ چاگه خهریکێ جۆڵایی و ئهڵبهته چۆخه و رانک کهردهی بێنی .
شاعێری پایهبهرز مامۆسا قانێع جه شێعرهو شاخی ههورامانیش جه زوانی ههورامانیهوه که فره داخ به دڵا و ناڕهحهتا چانهیه که هیچش نیا ماچۆ : پزشکم نهدی من له عۆمری خۆم / وسام تیا نهبوو جگ له جۆڵا و دۆم
ههرچن ئهچی شێعرێنه جۆڵایی و دۆمی به دۆێ ههرمانێ بێ ئهرزشێ نیشانه دریاینێ، بهڵام چێگهنه مهعلووما که جۆڵایی و کڵاش کهڕذهی فهقهت تایبهت به مهحاڵوو ههورامانی بیهن. ئهژناسنامهو کڵاشی به نامێ ههورامانی سهبت کریان به پهیلواو من ههر نامێوهی تهرهش دریۆ پنه ، ئانه غهدرێوی ئاشکران.
گهرهکم نیا فره بلوو تان و پۆ ئی باسیهره. ئی چن خهتهمه بۆنهو سهبتی جههانی کڵاشی جه مهریوانهنه که به نامێ مهریوانی بیهن و حهتتا نامێوه جه ههورامانی نهبریاینه، نویست. من مهزانوو ئینه خاسا یا خاس نیا. بهههر حاڵ قهزاوهتی مازوهو پهی وانهره ئازیزهکا.
ئیبراهیم شهمس – پاوه – ۳۰- ۴- ۹۶
دل بسی خون به کف آورد ولی دیده بریخت الله الله که تلف کردو که اندوخته بود
رنج گل باغبان کشید و عطرش را باد برد
کلاش را هورامی کشف تولید و در طول تاریخ حفظ نمود شناسنامه اش را زمین داران مریوان بردند آنها کشاورز بودند هورامان صنعتگر با این حساب باید زریوار هم به نام اورامان ثبت شوراها مریوانی ها قبول دارند
ده ست وه ش بو کاک ابراهیم قسه کیت گردشا ریکینی. کلاَش هنوز هورامانین نه یاگیوته ر.
چوخه و رانک و کلاش پوشش های ویژه منطقه هورامان هستند که هزاران صدها سال در کارگاههای کلاش و جولایی این منطقه توسط استادکاران ماهر آن ساخته شده و مردم هورامان آن را پوشیده اند. اگر نگاهی به عکسهای ۸۰ سال قبل بیاندازیم متوجه می شویم البسه مردم این منطقه بالاخص بگ زادگان لهون با دیگر نواحی تفاوت اساسی دارد. البسه همانی است که الان هم می پوشند اما البسه نواحی دیگر جوری دیگر است. قطع به یقین طی این سالها استادکاران هورامان در دیگر نواحی کردستان اقدام به صدور صنعت خود نموده اند. بطوریکه امروز بیش از چند هزار کلاش باف هورامی در شهرستان مریوان کلاش می بافند و این صنعت به نام مریوان تمام شد. فردا هم سقز که روزی دهها نودشه ای و هجیجی در آنجا چاله جولایی ساخته و چوخ و رانک و گلیم جاجیم و موج و … بافته اند، چوخ و رانک را به نام خود جهانی خواهد کرد. و همین بی تفاوتی ما به قول آقای هوشیار در سال ۲۰۱۷ بحث سر لباس اوج عقب ماندگیست باعث خواهد شد این هویت ما هم به خودی خودی از دستمان برود.
من واقعا متاسفم برای چنین طرز تفکری چون بحث سر یک لباس ساده نیست. بحث سر یک هویت و یک فرهنگ است که قرن ها ماندگاری خود را حفظ نموده اما امروز دارد بوسیله بی تفاوتی ما به یغما می رود.
تا قیاموو قیامەتی،کڵاش مڵکوو هەورامی بیەن و هەن.ئیتر با حەر بە نامێ مەریوانیۆ سەبت بۆ.دەس وەش بیەی ماجوو پەی کاک ئێبراهیمی دڵسۆزی.
جە جوابوو “هوشیار”یەنە:
کاک هووشیار گیان!وەڵێ گرد٘ چیوینە جەنابت بە کام مێعیاروو بە قەوڵوو وێت زیبا شناختی ماچی لیباسی هەورامی زەریف نیا؟جەنابت تەڕاحوو لیباسیەنی؟فەشن شەوت هەن یام پێسەو خیاتیوی هەرمانە کەری؟ئا فاکتۆرێ کە مشیۆم مەلاکێ با پەی زەریف بیەی جل و بەرگی نیشانەما دە با ئێمەیچ بزانمێشا!!
با هووشیارت کەروەوە کە هەر مۆدێل لیباسێو کە داواکارش فرە بۆ،ئێژانەش یانێو قیمەتش سەرەوە بۆ نیشانەو زەریف بیەی و ئێژایش لاو خەڵکیەوەن.جەنابت قیمەتوو چۆخەڕانکی مزانی چننا؟مزانی چەنی وەش کریۆ یام بە چن ورازیۆ؟
شڵواری لی و جین چنش مد٘ا بازاروو ئارۆیەنە؟
ئێمەی هەورامی وەختێو ویەردەو وێما وەرچەم نەگێرمێ و ئێحترام نەنیەیمێرە پەی سەنعەتوو وەڵینەکاما کە بە ڕێکوپێکی پارێزیان و تا ئارۆ ئاردەنشا و دانشا دەسوو ئێمەوە.ئێمەیچ مشیۆم بە شانازی و فەخرەوە پەرەش پەنە دەیمێ و نازمێ “گلووبالیزاسیۆن” فەوتنۆش!!
دنیای گلووباڵیزاسیۆن یا جەهانی بیەی درۆی گەورێ نیزاموو سۆلتەی و ئێستێعماریەنە!!جەنابت مشیۆم هووشیار بی کە ئەگەر ئینێ ڕاس ماچا و گەرەکشانا دنیای بەرا ڕوەوە دنیای مۆدێڕن و دەگای جەهانی وەش کەرا،ئایا پەی زوانوو جەنابیت ڕاشا ئاستێنەوە؟پەی جلوبەرگوو جەنابیت ڕێز منیارە؟یام جە تۆ گەرەکشانا هەرچی ویەردەت هەن پێسەو زوانی،جلا،فەرهەنگی بنیەیشلاوە و بلی سەروو ڕەوتوو ئاد٘یشا.
ئێمەی هەورامی مشیۆم هووشیارێ بیمێ؛بە پارێزنای فەرهەنگ و کەلتووروو وێما و بە زوانی هەورامیانە و بە جلێ هەورامانی ملمێ گژێ ئانیشاوره کە شۆعارەو گلووباڵیزاسیۆنی مد٘ا.
هەر وەخت تاکیوی پەی نموونەی ئینگلیزی ئاما کڵاشێ هەورامیێش کەرد٘ێنە و سەروو فەرش سووری لوا ڕانە ،ئاوەخت منیچ لێباسەکەو ئاد٘ی کەروەنە و شانازیش پنە کەروو.
کاک هووشیار گیان!
ئەرکوو سەر شانوو هەر فەرهەنگ دۆسیوی هەورامیا پەی پارێزنای دەسکەوتەکاش و پەرەپنەدایشا بە دنیای وەڵێ گرد٘ چیویەنە دەسکەوتەکاش بژناسۆ بە خەڵکەکەو وێش و دماجار هەوڵ بد٘ۆ کە بە سەبت کەردەی جەهانیشا پەی هەمیشە ئی سەنعەتیە یاگەد٘ار کەرۆ ئاوەختە پشت بە ویەردەی وەڵین و پتەوو وێش بلۆ ڕوەوە دنیای مۆدێڕنی و بتاڤۆ قسێش پەی کەردەی بۆ.
زەریفتەرین جلوبەرگ وەختێو مانا پەید٘ا کەرۆ کە جوانەکێ ئێمە جە بۆنەکانە،فستیواڵە جەهانیەکانە و وەختوو گێرتەی خەڵاتە جەهانیەکانە بە چۆخەڕانکەوە وێشا وزا سار و هەر پاسە کە عێلمەکەیشا و تایبەتمەنیەکەیشا مژاناسا بە وەڵاتەکاتەروو دنیای،پاڵشەنە لیباسەکەیشا و فەرهەنگەکەیچشا بژناسا پەنەشا.
چنی حۆرمەتیم.
با سپاس از نوشته نویسنده و اندیشمند محترم
به همین بسنده می کنم که فرهنگ و ادب هورامان بسی از جغرافیای تصور شده فراتر رفته و اساسا امروز در هراس گسترش اندیشه و فرهنگ نباید به سر برد و تلالوء فرهنگ غنی هورامان مایه خرسندی است و به راستی بسان دُرّی در فرهنگ مزوپوتامیا درخشندگی می کند.
فرهنگ عامه هورامان بسی شاخص ها و فاکتورها برای عرضه و ثبت ملی و جهانی دارد که” لباس و کلاش” تنها یکی از انهاست.
بعلاوه تحدید فرهنگ و ادب، رسوم و فولکلور هورامان بر جغرافیای موجود در متن نیز خود نیکی در حق این فرهنگ نبوده و به نوعی جفاست.
مریوان نیز از گذشته در روند پرورش و گسترش فرهنگ هورامانی سهمی بارز و غیر قابل انکار داشته است .
سپاس جناب محمدی در مورد گستردگی جغرافیای فرهنگی هورامان باشما کاملا موافقم به اعتقاد بنده تقسیم بندی و جدا سازی جغرافیایی نمی تواند کار موفقیت آمیزی باشد زیرا گستره جغرافیایی هورامان در طول تاریخ متغیر بوده و این تغییرات باعث پراکندگی و آمیختگی زبانی شده است. تقسیم بندی جغرافیایی فی نفسه کار خوبی است اما چون سلیقه ای بوده و هیچ پشتوانه سیاسی و اداری پشت این قضیه نیست، تنها در گفتار می ماند و هیچگاه وارد مرحله عمل نخواهد شد. مریوان نیز همانند اکثر نقاط کردستان زمانی در گستره جغرافیایی هورامان (گوران) بوده اما امروزه قضیه فرق می کند و این جغرافیای هورامان است که بنا به دلایل مختلف از جمله ( به دلیل جنگ و گریزهای مذهبی میان اقوام کرد مهاجر اهل سنت و گورانهای یکجانشین پیرو آیین و مسلک یارسان و کوچ اجباری پارهای از گورانی زبانان) محدود و محدودتر می شود.
درود جناب دکتر شمس
مخاطرات جغرافیای مکانی که در ۴ خط پایانی کامنت جنابعالی بود در حوزه جغرافیایی مذکور موضوعی قابل اعتنا و مهم است و درجای خود قابل کاوش.
اما در قبال مهاجرت اختیاری و نیز اجباری ، آن را نه تنها عامل محدودکننده نمی دانم بلکه این مهم به خاستگاه جهش و عامل گسترش فرهنگی هورامان بدل شده است. کافی است شما تصوری از تحول فرهنگی(البته در مقیسه با گذشته خود) شهرستان های مریوان،سنندج،کامیاران و حتی روانسر بیندازید ؛ مبرهن است که (البته به تناسب ) تحت تاثیر فرهنگ هورامان قرار گرفته و در گذار به سر می برند و این همان نقطه اتکای فرهنگ و فولکلور مترقی و غالب هورامان است.
بدرود.
توهم و خودبرتربینی تواین مقاله موج میزنه..تو سال ۲۰۱۷ صحبت کردن از کلاش و کواپانتول و این جور چیزا خیلی خنده داره..زمونه عوض شده و متاسفانه فعالان فرهنگی اورامانات هنوز تو سده های پیشین فکر میکنن..رو چه اساسی میگین لباس هورامی خوشکل ترین لباسه؟براساس کدام معیار زیبایی شناختی به این نتیجه رسیدید؟تو عصرگلوبالیزاسیون و فرهنگ مدرن صحبت کردن از لباس ها و مقوله های پیشامدرن و افتخارکردن به آن ها خیلی مضحکه
سلام بزرگوار. شما هر نوع فکر می کنید حق خودتان است اما چوخ و رانک و کلاش دو صنعت قدیمی هورامان هستند که با تاریخ و فرهنگ این دیار عجین شده اند. اگر خنده دار بود، در سال ۲۰۱۷ سازمان یونسکو در پی جهانی کردن آن نبود.
دقیقا
سڵام و دەس وەشی جە مامۆسای ئازیزی کاک ئێبراهیم شەمس.
بەڕاسی بەفەرمایشوو وێتا هەر ئی چن خەتە کە نویستەنتا وێش خۆلاسێوی کامڵا جە ویەردەو هەورامانی.یاگێ شانازیەنە کە چی سەردەمەنە ئێمە مامۆسای زانا و شارەزای جە میژوونە هەنێما پێسەو جەنابیت کە متاوا بە ئێستێدلال دفاع کەرا جە سەنعەتێڤوو هەورامانی.
پەی باسوو سەبت کەردەو شاروو مەریوانی پێسەو شاری جەهانی کڵاشا و نادیار بیەی نامێ هەورامانی دلێ ئی سەبتیەنە،بەڕاسی یاگێ باسیش فرێنە و هەر پاسە جەنابیت فەرماوا مات کەرمێ و مدرمێ دیارەوە تا بزانمێ خەڵک وێش چ قەزاوەتێو کەرۆ.
بەڵام بە فاڕای نەوعوو جۆمڵەکێ تاوێنێ ئی زۆڵمیە حەقوو هەورامانیەنە نەکەرا.من پێسەو پێشنیاریوی واتم بە بڕێو جە ئازیزا کە ئەپێسە سەبتش کەرا تا هەورامی زوانەکێچ ڕازیێ با چی سەبتیە.
مریوان شهر جهانی کلاش هورامان/هورامی.
سڵام کاکه ههورامان سپاس دۆسی وهشهویس. به پهیلوای من تا ڕادێو میراس فهرههنگی پاوهیچ کهم کار بیهن چوون وهختارێو نودشه پێسهو شارێوی که سهدها ساڵێن ئی سهنعهته چاگهنه ڕهونهقش بیهن، سهبتی مێڵڵی کریان، ئێتر ماناش نیهنه یاگێوتهر سهبتی جههانی کریۆ.
بخدا تو این شهر فقط ادم غصه میخوره و تاسف برا مدیراش وقتی ٢٠سال ی مو فرفری غیر بومی بشه میراث فرهنگیش چی بگی مگه میدونه کلاش چیه