ج 10 فروردین 1403 ساعت 17:39

نه‌ورۆز و هه‌ورامان…./ئیبراهیم شه مس

نه‌ورۆز و هه‌ورامان…./ئیبراهیم شه مس

پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه:(ئی وتاره‌ بۆنه‌و فستیواڵوو نه‌ورۆزوو پاڵنگانی نویسیان و چاگه‌یچ وانیانه‌و)وه‌ڵینه‌:هەورامان بە درێژای تاریخی یاگێ ژیوای ئێنسانی بیه‌ن و هەزاران ساڵێن ساحیب ژیار و شاره‌سانیه‌تا.هه‌ر پاسه‌ که‌ هەورامان جە ویاری جۆغرافیاییەو جیاوازی تایبەتش هەن چنی سەرزەمینەکا دەورادەوریش،بڕێو جیاوازیێ و تایبه‌تمه‌ندیێش جه‌ ویاری کۆمه‌ڵایه‌تیه‌و هه‌نێ پێسه‌و جه‌ژنه‌کا که‌ ئه‌ڵبه‌ت ئی جه‌ژنێ فرێشا وه‌راوه‌ری […]

پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه:(ئی وتاره‌ بۆنه‌و فستیواڵوو نه‌ورۆزوو پاڵنگانی نویسیان و چاگه‌یچ وانیانه‌و)وه‌ڵینه‌:هەورامان بە درێژای تاریخی یاگێ ژیوای ئێنسانی بیه‌ن و هەزاران ساڵێن ساحیب ژیار و شاره‌سانیه‌تا.هه‌ر پاسه‌ که‌ هەورامان جە ویاری جۆغرافیاییەو جیاوازی تایبەتش هەن چنی سەرزەمینەکا دەورادەوریش،بڕێو جیاوازیێ و تایبه‌تمه‌ندیێش جه‌ ویاری کۆمه‌ڵایه‌تیه‌و هه‌نێ پێسه‌و جه‌ژنه‌کا که‌ ئه‌ڵبه‌ت ئی جه‌ژنێ فرێشا وه‌راوه‌ری کریا چنی جه‌ژنه‌ کۆنه‌ ئێرانیه‌کا پێسه‌ جه‌ژنه‌کا گاهه‌نباری،جه‌ژنه‌و سه‌ده‌ی و به‌ تایبه‌ت نه‌ورۆز که‌ چێگه‌نه‌ حه‌ول مده‌یمێ جه‌ وسعوو وێمانه‌ باسشا سه‌ر که‌رمێ. 

ویه‌رینێوی کۆتا جه‌ نه‌ورۆزی: 

نەورۆز واژێوی ئەوێستایا.که‌رۆ ڕۆ ئەوەڵوو وەهاری و دەس پنە کەردەی ساڵێ تازێ . ئا چێوه‌ که‌ پێسه‌ ڕازێ و ئوستووره‌ی په‌ی ئێمه‌ مه‌نه‌نه‌و ئانه‌نه‌ که‌ جه‌مشید چواره‌مین شای پیشدادی ئێرانی سه‌راسه‌روو دنیای گێڵا چوون یاوا ئازه‌ربایجان، ساعبێو زوو نیشت سه‌روو ته‌ختی شاهی.وه‌ختێو ڕۆجیار جه‌ وه‌رکه‌وته‌نه‌ به‌ر ئاما،داش ئه‌و ته‌خت و تاجی شاهی و تیجیه‌و ڕۆجیاری یاگه‌کێش ڕۆشنه‌ که‌رده‌. خه‌ڵکی ده‌سشا که‌رد شادی و واتشا ئارۆ نه‌ورۆزا که‌ دوێ ڕۆجیارێ به‌ر ئاماینێ یۆشا جه‌ وه‌رکه‌وته‌و یۆیچشا جه‌ وه‌رنیشته‌و.و ئا ڕوه‌ جه‌ژنێوه‌ی گه‌ورێشا گێرته‌.دماو ئانه‌یه‌ جه‌مشیدشاه‌ ده‌سوورش دا گرد ساڵێو خه‌ڵکی ئه‌چی ڕۆنه‌ جه‌ژنه‌ گێرا و شادی که‌را.

جه‌ درێژایی تاریخی تا ئیسه‌ گردوو سلسلەکا ئێرانی نەوروزشا گێرتەن و دەوڵەتەکێ ئی چن  ڕۆ نەوروزیه‌ بانگه‌وازوو جه‌ژنێ و ته‌حتیلیشا که‌رده‌ن تا ئا ڕاده‌ نەورۆز پێسەو جەژنێوەی جەهانی جە سازمان ملەلەنە تاریف کریان.جە نەورۆزەنە خەڵک لێباسی تازە کەرۆنە ، ملۆ سیلەو ڕەحمی بە یاگێ مارۆ جەژنانە مدۆ و فرەو سۆننەتە عالا و هەر پاسە ئایروو نەورۆزی پەی سۆچنای خەم و خەفەت و ناوەشیا کریۆوه‌. 

وه‌راوه‌ی بڕێو جه‌ ئایینه‌کا و جه‌ژنه‌ باستانیه‌کا چنی جه‌ژنه‌کا هه‌ورامانی: 

جه‌ ئێرانی قه‌دیمه‌نه‌ جه‌ژنێ فرێ بیێنی پێسه‌ جه‌ژنه‌و نه‌ورۆزی،جه‌ژنه‌و مێهره‌گانی،جه‌ژنه‌و ئایری، گاهه‌نباره‌کێ که‌ شش دانێ بێنێ،سه‌ده‌ و فه‌روه‌ر‌دگان و هه‌ر پاسه‌ گردوو مانگه‌کا که‌ هه‌ر مانگێوه‌ په‌ی وێش جه‌ژنێوه‌ی تایبه‌ته‌ش بیێنه‌.

۱-جه‌ژنه‌و سه‌ده‌ی یۆ جه‌ جه‌ژنه‌ قه‌دیمیه میترایه‌‌کانه‌ که‌ دلێ ئێرانیانه‌ ڕه‌واجش بیه‌ن ئی جه‌ژنێ جه‌ ده‌هۆمین ڕۆ جه‌ مانگه‌و ڕابڕانی ملۆ ڕاوه‌ و خه‌ڵکی جه‌ ده‌گاکانه‌ و جه‌ شاره‌کانه‌ ده‌سه‌ جه‌معی لوه‌ینێ هێزمێشا ئاردێنێ و گلێرێ بیێنێوه‌ و ئایرشا گیسانه‌نه‌.چوون ئی خه‌ڵکه‌ پێوه‌ره‌ هیزمێشا ئاردێنه‌ و پێوه‌ره‌ جه‌ژنه‌کێشا که‌ردێنه‌ ، به‌ جه‌ژنه‌و هامکاریچ نامێش به‌را.جه‌ هه‌ورامانیچه‌نه‌ ده‌قیق ئه‌چا ڕوانه‌ جه‌ژنێوه‌ما هه‌نه‌ به‌ نامێ زه‌ماوننه‌و پیری که‌ ئی ئی هۆرکه‌وته‌ جه‌ واقێعه‌نه‌ زه‌ماوننه‌و پیری چنی شاباره‌خاتوونێ(بهارخاتوون)جه‌ دلێڕاسه‌و مانگه‌و ڕابڕانی و جه‌ ئاخروو چله‌ گه‌ورێن که‌ ئانه‌یه‌ نیشانه‌ مذۆ ڕاوڕه‌سموو زه‌ماوننه‌و پیری جه‌ژنه‌و پێوای ئامای نه‌ورۆزی یا وه‌هاری جه‌ که‌شه‌ به‌رزه‌کا هه‌ورامانیا . ئی جه‌ژنێ وه‌راوه‌ری کریۆ چنی جه‌ژنه‌و سه‌ده‌ی میترایی.

۲-گاهنبار به‌ ماناو زه‌مانوو گلێره‌وبیه‌ی خه‌ڵکیا جه‌ یاگێوه‌نه‌ . ئه‌گه‌ر به‌یمێ ئینه‌یه‌ چنی ڕا و ڕه‌سموو کۆمسای جه‌ هه‌ورامانه‌نه‌ وه‌راوه‌ر که‌رمێ فره‌و چێوا ڕۆشنێ باوه‌ جه‌ ڕاوڕه‌سموو کۆمسای خه‌ڵکی جه‌ که‌راخوو مه‌رقه‌ذوو پیرشالیاری گلێرێ باوه‌ و ته‌وه‌نه‌ مۆقه‌ده‌سه‌کێ ماڕا.ماڕای ئا ته‌وه‌نێ(نه‌وزایێشوو ته‌وه‌نێ)به‌ ماناو هه‌مته‌ر په‌یذابیه‌ی ته‌بێعه‌تی و ویر ئارذه‌ی وه‌ش بیه‌ی ئاسمانی و په‌یذا بیه‌ی مێهریا که‌ مزانی ئاوه‌روو وه‌هاروو ته‌بێعه‌تی و گه‌رم بیه‌ی زه‌مینی و هه‌مته‌ر په‌یذابیه‌ی دنیایا.

بڕێو تایبه‌تمه‌ندیێ جه‌ ئایینوو مێهریه‌نه‌:

لاو میتراکاوه‌ عه‌ده‌دوو حه‌وتی مۆقه‌ده‌س بیه‌ن پێسه‌ حه‌وت ئاسمانه‌ی،حه‌وت خانوو ڕۆسه‌می،حه‌وت شاروو عێشقوو عه‌تاری،حه‌وت ئه‌مشاسپه‌ندان،حه‌وت ته‌نانوو یارسانه‌کا.حه‌وت چین که‌ عه‌ره‌به‌کێ که‌ردشا حه‌وت سین.هه‌ر پاسه‌ ئی حه‌وته‌ جه‌ هه‌ورامانیچه‌نه‌ مه‌نه‌نه‌و. ڕه‌نگا ئه‌ژنیه‌بۆتا هه‌ر که‌س حه‌وت تێرتێڕی کوشۆ ده‌سێش سه‌وزێ با . ڕەنگا ئی قسێ گێڵۆوە پەی ئا سەردەما کە فرە وەششا نامان جە بڕێو حه‌شاماتوو که‌شی جا ماچا چاوەڵ جەژنەو نەورۆزوو دێوەزناویه‌نە شۆنەو گیسنای ئایری، گرڐوو ئا خەڵکیه‌ دانشا که‌ش په‌ی حه‌شامات کوشتەی کە فرەتەر شونەو تێڕتێڕاوه‌ بیێنێ و دژایەتی فرەتەرشا چەنی ئی به‌سه‌زوانه‌یه‌ بیه‌ن.

۳-جه‌ژنێوه‌ته‌ره‌ که‌ ئه‌بووڕه‌یحان بیروونی باسش سه‌ر که‌رۆ،جه‌ژنه‌و (مردگیران)یا(سپندارمذگان)یا(اسپندگان)یه‌نه‌ که‌ ئی جه‌ژنێ گنۆ ڕۆ په‌نجوو ئێسفه‌ند یا سیاوکامی هه‌ورامی.سپندارامذگان به‌ ماناو ئاوه‌ز و ژیریه‌نه.‌سپندارمذ فریشتێوه‌نه‌ نگابانوو زه‌مینی و نگابانوو ژه‌نه‌ پاکدامه‌نه‌کانه‌.ئی جه‌ژنێ هه‌ڵای لاو پارسیاو هێندیه‌و ملۆ ڕاوه‌. ئیسه‌یچ جه‌ هه‌ورامانوو ژاوه‌رۆی ڕۆ په‌نجوو سیاوکامی جه‌ژنه‌و نه‌ورۆزی گێرا.

به‌ش به‌ندی مانگه‌کا و قه‌رار گێرته‌ی نه‌ورۆزی جه‌ ڕۆ ئه‌وه‌ڵوو وه‌هاریه‌نه‌: 

جه‌ ته‌قویمی کۆنی ئێرانیه‌نه‌ ساڵە ١٢ مانگێ و هەر مانگێوه‌یچ سی ڕوێ بێ. پی حه‌سابه‌ گردوو ساڵێ کەرێ ٣۶٠ ڕۆی. دماو حه‌فتا و دوێ ساڵاره‌ ئی ته‌قویمه‌ ئه‌یوه‌ یاگێ وێش. مه‌سه‌ڵه‌ن ئه‌گه‌ر ئێساڵ نه‌ورۆز که‌وته‌یا ئه‌وه‌ڵوو وه‌هاری، دماو ویس و په‌نج ساڵا گنێ ئه‌وه‌ڵوو هامنی.ته‌قویمی قه‌مه‌ریێچ هه‌ر ئه‌پی شکه‌ڵه‌ وه‌ش کریا.  تا ئانه‌ بێ جه‌ ده‌ورانوو سه‌لجووقیه‌کا جه‌ سه‌رده‌موو پادشاهی جه‌لاله‌دین مه‌له‌کشای سه‌لجووقی ته‌قویمێوشا وه‌ش که‌رد به‌ نامێ ته‌قویمی جه‌لالی که‌ گوایا خه‌یام نه‌یشابووری وه‌ش که‌رد که‌ ساڵه‌ش که‌رده‌ ۳۶۵ ڕوێ و دماو ۵ ساڵاره‌ ساڵه‌ بی به‌ ۳۶۶ ڕوێ که‌ پنه‌ش واچێنێ که‌بیسه‌. پی فرمه‌ ته‌قویمی ڕۆجیاری وه‌ش کریا و نه‌ورۆز که‌وت ڕۆ ئه‌وه‌ڵوو وه‌هاری. 

نه‌ورۆز جه‌ هه‌رێموو هه‌ورامانیه‌نه‌: 

ئانه‌ که‌ جه‌ هه‌رێموو هه‌ورامانیه‌نه‌ بیه‌ن به‌ فه‌رهه‌نگی ده‌مواچ و مه‌نه‌نه‌و ئانه‌نه‌ که‌ زمسان به‌ یه‌رێ چلێ به‌ش به‌ش کریان:۱- چله‌ گه‌ورێ۲-چله‌ گولالێ۳- چله‌ هه‌شێ.چله‌ گه‌ورێ جه‌ ئه‌وه‌ڵ ڕۆ مانگۆ ئارگای ده‌س پنه‌ که‌رۆ تا ده‌و ڕابڕانی.چله‌ گولالێ جه‌ یانزه‌و ڕابڕانی تا ئاخروو ئی مانگێ به‌ واده‌و ویس ڕوان. ئیجا به‌ینوو ئی دوه‌ چله‌یه‌ پنه‌ش ماچا چوار چوار یانێو چوار ڕوێ ئاخروو چله‌ گه‌ورێ و چوار ڕوێ ئه‌وه‌ڵوو چله‌ گولالی که‌ به‌ینشانه‌ جه‌نگ و مه‌عره‌که‌ن و هه‌ر کام گه‌ره‌کشانه‌ زۆروو وێشا برمانا.

دماو ئی دوه‌ چله‌یه‌و که‌ ۶۰ ڕوێ جه‌ زمسانی ویه‌رده‌ن، چلێوه‌ته‌ره‌ هه‌نه‌ که‌ ئینه‌ فره‌ته‌ر جه‌ هه‌ورامانه‌نه‌ هه‌ن و جه‌ یاگێوته‌ر نه‌ژنیه‌نم. چله‌ هه‌شێش پنه‌ ماچا چوون هه‌شه‌ چی ڕوانه‌ جه‌ لیانه‌کێشه‌نه‌ مزیۆره‌. ئی چلێ ۵ ڕوێنه‌ جه‌ ئه‌وه‌ڵوو سیاوکامی تا په‌نجوو سیاوکامی و ششوو سیاوکامی بۆ به‌ نه‌ورۆزی هه‌ورامی.ساڵه‌هان ئی نه‌ورۆزه‌ وه‌ڵ جه‌ نه‌ورۆزی ئێرانی جه‌ په‌نجوو سیاوکامی جه‌ ئی به‌ش جه‌ هه‌رێموو هه‌ورامانیه یانێو (ژاوه‌رۆ)‌ ملۆ ڕاوه‌ به‌ڵام  هه‌ڵای ما‌علووم نه‌بیه‌ن چی ئی ده‌گای نه‌ورۆزشا وسه‌ن وه‌ڵێ. تازه‌ دێوه‌زناو ئه‌وه‌ڵوو سیاوکامی ئایر که‌راوه‌.

په‌ی باسوو نه‌ورۆزی ئی پرسیاره‌ مه‌ی وه‌ره‌و :چی جه‌ هه‌ورامانوو ته‌ختی نه‌ورۆز نه‌گیریان و ئیسه‌یچ نه‌ورۆز مه‌گیریۆ جه‌ حاڵیوه‌نه‌ جه‌ ئه‌و دوه‌ به‌شه‌که‌و هه‌ورامانی نه‌ورۆز دایمه‌ گیریان و جه‌ هه‌ورامانوو ژاوه‌رۆی جیاواز نه‌ورۆز مانگێو که‌وته‌ن وه‌ڵێ؟ئانه‌ که‌ ئێستنباتوو منا ئانه‌نه‌ که‌ خه‌ڵکوو هه‌ورامانوو ته‌ختی به‌ مه‌حزێو ئایینوو ئێسلامیشا قه‌بووڵ که‌رده‌ن، نه‌ ته‌نیا ئایینه‌ وه‌ڵینه‌کی و ڕاو ڕه‌سمه‌ وه‌ڵینه‌کێش واڕه‌ینێ و شکڵی ئێسلامیش داینێ پنه‌ ، به‌ڵکێ هه‌ر نۆع ڕه‌سمێو که‌ ئێسلامی نه‌بیه‌ن لاش به‌رده‌ن. من جه‌ دۆسه‌ ته‌ختیه‌کا ئه‌ژنیه‌نم هیچوه‌خت جه‌ هه‌ورامانوو ته‌ختیه‌نه‌ ئایروو نه‌ورۆزی نه‌کریانه‌و.

به‌ڵام په‌ی هه‌ورامانوو ژاوه‌رۆی من دوێ په‌یلوایم هه‌نێ:

یۆ ئانه‌ که‌ ئی مه‌حاڵه‌ گه‌رمه‌سێرا و وه‌هارش زووته‌ر مه‌ی و قه‌تعه‌نیچ هه‌ر پاسه‌نه‌ و یۆ ئانه‌ که‌ ژاوه‌رۆ به‌ تایبه‌ت ئا ده‌گای که‌ ئینای گۆشه‌و ڕۆخانه‌ی، تاریخێوی فره‌ کۆنشا هه‌ن .تاریخێو چن هه‌زار ساڵه‌ هه‌پاسه‌ که‌ ئه‌چی دویه‌ر ساڵه‌نه‌ دیرینه‌شناسه‌کێ به‌راوردشا که‌رده‌ن، نزیک به‌ ۷ هه‌زار ساڵێ چه‌ی وه‌ڵ ئێنسانێ موته‌مه‌دێنێ گه‌له‌دارێ ژیوایشا بیه‌ن. وه‌ هه‌ڵمه‌ته‌و ئاشووریه‌کا په‌ی ئی به‌ش جه‌ هه‌ورامانیه‌ په‌ی به‌ده‌س ئارده‌و ئه‌سپی و  که‌تیبه‌و ته‌نگیوه‌ری نموونێو جه‌ نیشانه‌و قه‌دیمێ بیه‌ی ئی هه‌رێمیه‌نه‌.

وه‌ختێو باسوو حکوومه‌تی کریۆ ئانه‌ که‌ به‌ ڕاسی نزیکا و متاومێ بنه‌مایوی تاریخیش په‌ی سه‌له‌منمێ، پاڵنگانا که‌ تاریخی سیاسیش گێڵۆوه‌ په‌ی فره‌ته‌ر جه‌ هه‌زار ساڵێ چه‌ی وه‌ڵی. پاڵنگان مه‌رکه‌زوو حکوومه‌توو ئه‌رده‌ڵانه‌کا بیه‌ن و وڵ چادیشا گۆرانه‌ یارسانه‌کێ چاگه‌ بیێنی که‌ به‌ یه‌قین ئی یارسانی ئه‌وه‌مه‌نێ میتراکانێ که‌ جه‌ژنه‌و نه‌ورۆزی جه‌ژنێوه‌ی میترایه‌نه‌ و  میتراکێ و یارسانه‌کێ که‌ فره‌ته‌ر جه ژاوه‌رۆنه‌ بیێنێ و مه‌رکه‌زشا دێوه‌زناو و پاڵنگان بیه‌ن، په‌ی سه‌دها ساڵی ئی جه‌ژنێشا به‌ردێنه‌ ڕاوه‌   

ئیبراهیم شه‌مس – پاڵنگان- ۱۹و سیاوکاموو ۱۳۹۵ی ڕۆجیاری (نه‌ورۆزوو هه‌ورامانی)