زوانی ئه‌د٘ایی …/ائیبراهیم شه‌مس
پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه:ئی وتاره به بۆنه‌و ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌د٘ایی نویسیان:۱- زوان:زوان نه‌عمه‌تێوی گه‌وره‌ن که خود٘ای دانش به به‌شه‌ری. زوان وه‌سیلێوا تا ئێنسان پنه‌ش قسێ که‌رۆ و هه‌ر ئا چێوه که جه ژیوایشه‌نه ئه‌وه‌جه‌ش پنه‌ن، به ده‌سش بارۆ. زوان ترازی میزانوو ئێنسانیا و ئانه ڕاسی بۆ، که‌سایه‌تی ئێنسانی به زوان دیاری کریۆ.زوانا که […]
- ۱۷ اسفند ۱۳۹۵
- کد خبر 55420
- بدون دیدگاه
پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه:ئی وتاره به بۆنه‌و ڕۆ جه‌هانی زوانی ئه‌د٘ایی نویسیان:۱- زوان:زوان نه‌عمه‌تێوی گه‌وره‌ن که خود٘ای دانش به به‌شه‌ری. زوان وه‌سیلێوا تا ئێنسان پنه‌ش قسێ که‌رۆ و هه‌ر ئا چێوه که جه ژیوایشه‌نه ئه‌وه‌جه‌ش پنه‌ن، به ده‌سش بارۆ. زوان ترازی میزانوو ئێنسانیا و ئانه ڕاسی بۆ، که‌سایه‌تی ئێنسانی به زوان دیاری کریۆ.زوانا که ئێنسانی به‌که‌ماڵ میاونۆ و ئه‌هوه‌نی مد٘ۆ به ڕۆح و دڵی و مه‌ژگی واز که‌رۆ و پێسه‌و که‌ره‌سه‌ی ئه‌سڵی ویر و ئاوه‌زی په‌ی نیشان دای کێبیه‌ی تاکێوی یا مێڵڵه‌تێوی ڕه‌وڵێوی گه‌وره‌ش هه‌ن.
ئێنسان بینه‌وه‌رێوی ساحیب ویر و ئه‌ندیشه‌ن و ئه‌ندیشه‌و وێش جه ڕاو زوانی به یۆته‌رانی میاونۆش. زوان عالته‌رین و گه‌وره‌ته‌رین ئه‌نه‌ئارد٘ه‌ی به‌شه‌ریا و هه‌ر پاسه گرنگته‌رین ده‌ستینه‌و پێوه‌ندی ئێنسانه‌کا‌ن.زوان که‌ره‌سێوا په‌ی ویره‌وه که‌رد٘ه‌ی و په‌ی جووڵنای زه‌ین و ویروو ئێنسانی. هه‌ر ئێنسانێو زوانوو وێش خاس فێر نه‌بۆ، نمه‌تاوۆ به حه‌قیقه‌تی بیاوۆ هه‌ر که‌سێو نه‌تاوۆ زوانوو وێش خاس قسێ که‌رۆ، مه‌نتێق ماچۆ ئاکه‌سه که‌م زه‌ینا و دنیاو ویریش باریکا.به قه‌وڵوو زوانئه‌ژناس هارکورت زوان جاموو ملله‌تێویا هه‌ر ملله‌تێو فه‌رهه‌نگی تایبه‌تی وێش هه‌نش و ته‌ماموو ئا تایبه‌تیا ماناو وێشا جه زوانه‌نه مێزاوه.
۲-به‌شبه‌ند٘ی زوانه‌کا
ئێنسان مه‌جبوورا جه ژیوایشه‌نه ۴زوانێ فێر بۆ و پنه‌شا هه‌رمانه که‌رۆ:۱- زوانی ئه‌د٘ایی:ئی زوانه زوانێوا که ئێنسان هه‌ر جه وه‌ختوو په‌ید٘ا بیه‌یشه‌نه و فره‌ته‌ر به ده‌سوو ئثد٘ا و تاته‌یش فێرش بۆ. ئه‌پی زوانیه زوانوو ئێحساسیچ ماچا.۲- زوانی مللی:فێر بیه‌ی پی زوانه‌یه جه وه‌ختوو مه‌دره‌سه لوای ده‌س پنه که‌رۆ.ژیوای به بێ یاد٘ گێرته‌ی ئی زوانه‌یه فره سه‌ختا و ڕه‌نگا هه‌ر نه‌کریۆ.۳-زوانی دینی و ئایینی:به‌شه‌ر بۆناخاتره‌و خاسته‌ر ئه‌نه‌یاوای ڕێک و پێکوو دین و مه‌زه‌به‌که‌یش و به یاگێ ئاورد٘ه‌ی فه‌رزه‌کا ئه‌وه‌جه‌ش پانه‌یه‌نه ئی زوانه‌یه فێر بۆ.۴-زوانی جه‌هانی یا زوانی عێلمی تا بتاومێ چنی ئێنسانه‌کاته‌ری جه وه‌ڵاتانێ دوور په‌یوه‌ندیمابۆ.جه مه‌حاڵوو ئێمه‌نه دوێ زوانێ یانێو زوانی ئه د٘ایی و زوانی عێلمی که‌مته‌ر که‌وتێنێ وه‌روو چه‌ماوه.
۳- زوانی ئه‌د٘ایی
ئاکه‌سه که ویرش نیا، زوانش نیا و ئاکه‌سه زوانش نیا نمه‌تاوۆ ویرش بۆ..یۆنسکۆیچ ماچو: ئاکه‌سه نه‌زانۆ به زوانی ئه‌د٘ایی وێش بنویسۆ، بێ سه‌واد٘ا.زارۆڵه به وه‌سیله‌و زوانی وێش مژناسنۆ و ئه‌وه‌ڵین هه‌نگامه‌ش په‌ی شکڵ دای کێ بیه‌و وێش هۆرگێرو. زارۆڵێو که تازه جه ئهد٘ای په‌ید٘ا بیه‌ن، به وه‌سیله‌و زوانوو ئه‌د٘اییش کێ بیه و فه‌رهه‌نگ مێزۆوه و دماو ئانه‌یه مه‌ی دلێ کۆمه‌ڵگای.
دانشمه‌ندێ زوانئه‌ژناسێ ماچا زارۆڵێ به زوانی ئه‌د٘اییشا ویرێ که‌راوه و متاوا ویر و ئاوه‌زوو وێشا به زوانوو ئهد٘ای خاسته‌ر برمانا . حه‌قوو فێربیه‌ی به زوانی ئه‌د٘ایی وه‌ڵێ گرد٘ چێوێوی حه‌قێوی ئێنسانیا و جه واقێعه‌نه حه‌قوو بیه‌و ملله‌تێویا.
سابت بیه‌ن ئا ئه‌د٘ه‌ی که به زوانێوته‌ر بێجگه جه زوانی ئه‌د٘ایی چنی زارۆڵه‌کاشا قسێ که‌را،نمه‌تاوا هه‌ست و ئێحساسی سۆزاوی و ڕه‌حمینوو وێشا به ته‌مامی به زارۆڵه‌کاشا بیاونا.په‌س زارۆڵه نیازێ عاتفیێش به گا نمه‌یا و ئاکامش ئانه‌نه که زارۆڵه ئێسترسش فره‌ته‌ر و زه‌ریبی هۆشیش که‌مته‌ر بۆوه.
نێسۆن ماندێللا ماچۆ:ئه‌گه‌ر چنی که‌سێوی به زوانێوی که فامۆش قسێ که‌ردێ، قسه‌کێتا میاوۆ مه‌ژگش.به‌ڵام ئه‌گه‌ر به زوانی ئه‌د٘ییش چنیش قسێ که‌ردێ،قسه‌کێتا دلێ دڵیشه‌نه نه‌قش گێرۆ.
ئازیزا! زوانی ئه‌د٘ایی زوانێوی موقه‌ده‌سا پێسه‌و ئهد٘ای. چوون یه‌کومین که‌س که به ئێمه زوانش نیشان دا، ئه‌د٘اما بێ. زوانوو ئهد٘ای زوانوو ئێحساسیا. پارێزنای زوانی ئه‌د٘ایی فه‌رزا ملوو گرد٘ که‌سیه‌ره. ته‌ماموو ئا قانوون و ده‌ستوورا جه دنیانه نریاینێره، حورمه‌تشا نیان به زوانی ئه‌د٘ایی. و جه فره‌و جه وه‌ڵاته‌کا به تایبه‌ت جه ئێرانوو وێمانه په‌ی فێرکاریش قانوونشا نیانه‌ره.
۴- زوانی هه‌ورامی
ده‌ر‌د٘ێوه که ئارۆ زوانی هه‌ورامی تلیانش چه‌و، ده‌ر‌د٘ێوه هامبه‌شه‌نه چنی ئه‌و زوانه گه‌ڕه‌کیه‌کا دنیای. به پاو ئامارێوی که ئینا ده‌سه‌نه،فره‌ته‌ر جه شش هه‌زار زوانێ جه دنیانه هه‌نێ که به واته‌و یۆنسکۆی ده‌وروو چل جه سه‌د٘یشا ئینای خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یه‌نه که به داخه‌وه یۆ ئه‌چی زوانا، زوانی هه‌ورامیا.
به داخه‌ی گرانه‌وه چی ڕاو جه به‌ینشه‌ی زوانی هه‌ورامی، ئێمه هیچ ڕا و چارێوما نیا بێجگه ئانه‌یه فره فره زوو وه‌رش گێرمێ و نازمێ فه‌وتیۆ.و ئینه ئه‌رکوو قه‌له‌م به‌ده‌سان تا به ئی زوانیه بنویسمی و بوانمێوه. چوون هه‌ر وه‌خت زوانێو پنه‌ش نه‌نویسیۆ و نه‌ونیۆوه، مه‌حکوو به فه‌وتیایا.
۵- مشیۆ چێش که‌رمێ زوانه‌که‌ما نه‌فه‌وتیۆ؟
ئێمه مشیۆ ئا واژێ که فه‌وتیاینێ و یا خه‌ریکێنێ فه‌وتیا و ئێتر دلێ قسه‌کامانه نه‌مه‌نینێ، زیننێشا که‌رمێوه و هه‌مباز به‌کارشا به‌رمێ. مشیۆ واژی تازێ په‌ی چێوه تازه‌کا وه‌ش که‌رمێ(تاشمێ). ئینه ئه‌وه‌جه‌ش به فه‌رهه‌نگستانوو زوانیا و ئێمه هه‌ورامی زوانێ به ئی گرده ده‌وڵه‌مه‌ندی زوانیماوه، وه‌ڵ جه گرد چێوی مشیۆ فه‌رهه‌نگستانوو زوانیما بۆ.ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کمابۆ ئی زوانه نه‌لۆ به‌ینه‌نه، مشیۆ شۆڕشێو وه‌ش که‌رمێ که خاڵه‌ی ده‌سپنه‌که‌ره‌ش باخچه‌و زارۆڵا (مهدکودک) بۆ.
ئاغه‌ی(غلامحسین صدری افشار) نویسه‌ر،فه‌رهه‌نگ نویس و په‌یجۆرکاری ئێرانی ئه‌پی باوه‌ڕه‌نه که تا که‌لاسوو دوێ فێرگای بنه‌ڕایی مشیۆ ده‌رسه‌کی به زوانی ئه‌د٘ایی بوانیا و دماته‌ر تا که‌لاسوو په‌نجی وانای زوانی ئه‌د٘ایی پاڵوو زوانی فارسیه‌نه و دماو ئانه‌یه ئێتر هه‌ر به زوانی فارسی بۆ پا شه‌رتێ حه‌فتێو سه‌عاتێو زوانی ئه‌د٘اییچ بوانیۆ.
داخه‌م مه‌شۆ باخچه‌و زارۆڵا هه‌ر چا ئه‌وه‌ڵه‌و بێ وه‌رچه‌م گێرته‌ی دماڕۆ زارۆڵه‌ی زوانی فارسیشا فێر که‌را که به په‌یلوا من ئینه فره زوا و بۆ به هۆ ئانه‌یه هه‌ر وه‌ره‌نه زوانی ئه‌د٘ایی دلێنه بشۆ. ئێمه مشیۆ ئینه‌یه سه‌له‌منمێ و جه باخچه‌و زارۆڵه‌کا مشیۆ به زوانی ئه‌د٘ایی چنی زارۆڵه‌ی قسێ کریا تا هه‌ر وه‌ره‌نه جه پاڵوو زوانی ئه‌د٘ایه‌نه زوانی ڕه‌سمیچ نیشانه‌شا دریۆ.
۶- بیره‌وه‌ریێو
من زارۆڵێوی په‌نج ساڵه‌م هه‌ن به نامێ سپێهری که ئێساڵ لوابێ(پیش دبستانی).من و ئه‌د٘‌اش بڕیارما دابێ فره عال فێروو قسه که‌رد٘ه‌ی به زوانی هه‌ورامیش که‌رمێ.ئێمه نامێ هه‌ر چی بینه‌وه‌ریا و هه‌رچی چێویا به زوانی هه‌ورامی نیشانه‌ما دابێ.به‌ڵام مامۆساکه‌ش حه‌تتا یه‌ک که‌لیمه چنی ئی زارۆڵا به هه‌ورامی قسێ نه‌که‌رێ.دماو به‌ینێوی سپێهر وه‌ختێو قسێ که‌رێ،به ته‌مامی زوانش فاڕیا بێ و ته‌ماموو واژه‌کاش فارسی بێنێ و فه‌قه‌ت فێعله‌که‌شا هه‌ورامی بێ.دیم به ڕاسی هه‌رچیما که‌رد٘ن، لاوی به‌رد٘ن. فره ناڕه‌حه‌ت بێنی تا ڕوێو لوانێ چنی مامۆساکه‌یش قسێم که‌رد٘ێ واتم: ڕیشه‌ت نه‌بڕیۆ ئینه که‌ی ڕه‌واڵوو فێر که‌رد٘ه‌یا؟! ماچۆ: ئێمه مشیۆ به زارۆڵا فه‌قه‌ت فارسیشا واچمێ تا فارسیه‌که‌ی عال فێرێ با. واتم:نا پاسه نیا ئینه نمه‌تاوۆ ڕه‌وێشێوی ڕێک و درۆس بۆ و ئاکامش وه‌ڵادیماچوون چێگه خه‌ریکا زوانی ئه‌د٘ایی قوربانی زوانی ڕه‌سمی کریۆ. ئه‌گه‌ر دوێ ساڵێ سه‌برما بیه‌یا ئاوه‌خت زارۆڵه وێش به ڕه‌حه‌تی تاوێ بێ ئانه‌یه له‌تمێو دۆ ئه‌و زوانی ئه‌د٘اییش ف زوانی فارسیچ فره خاس یاد٘گێرێ. به‌هه‌ر حاڵ ئینه سیاسه‌تێوی گردی فێرکاری بێ که جه ده‌سه‌ڵاتوو ئاد٘ێنه نه‌بێ.
ئیبراهیم شه‌مس ۳۰- ڕابڕانوو ۱۳۹۳ ڕۆجیاری/پاوه
