پ 09 فروردین 1403 ساعت 20:08

اورامان سرزمین خشت‌ها و سنگ‌ها/فریبرز موسی زاده

اورامان سرزمین خشت‌ها و سنگ‌ها/فریبرز موسی زاده

پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه:اورامان یا هورامان سرزمینی است‌که نماد و رمزگونگی آن از گذشته تا کنون چنان به هم تنیده شده است که گاه مسافر اورامان را مسحور کرده و او را به نظاره این شگفتی‌ها ساعتی درسکوت کوهستان متوقف می‌کند.این نگاه گذرا عطش دیدار دوباره را در او ایجاد می‌کند که فرد بار […]

پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه:اورامان یا هورامان سرزمینی است‌که نماد و رمزگونگی آن از گذشته تا کنون چنان به هم تنیده شده است که گاه مسافر اورامان را مسحور کرده و او را به نظاره این شگفتی‌ها ساعتی درسکوت کوهستان متوقف می‌کند.این نگاه گذرا عطش دیدار دوباره را در او ایجاد می‌کند که فرد بار دیگر به میهمانی این دیار برگردد و ساعت‌ها درآن وقت بگذارد و خورجین سفر را از تجربه‌های نو پر کند تا روایت کند‌ آنچه را که دیده است.photo_2016-10-31_00-52-29

اورامــــان
اورامان به شهرستان‌های پاوه و سروآباد درغرب کشور و برخی مناطق استان حلبچه عراق گفته می‌شود که ویژگی‌های خاصی دارد؛ ویژگی‌هایی متفاوت با جاهای دیگر. چیدمان فرهنگی، زبانی و معماری آن باعث شده است هر تازه واردی با دیدنش مبهوت شود.جغرافیای کوهستانی با بارندگی 2/5 برابر متوسط کشوری تفرجگاهی شاهانه است برای مسافرانی که از میانه‌های مرکزی ایران یا مناطق کویری جهان قصد این سامان را کرده باشند. شاید به همین دلیل بوده که شاعر این چنین سروده: « سیاچه‌مانه سیاچه‌مانه/ به‌هه‌شتی عه‌شقه ئه‌م هه ورامانه»که بدین معناست که اورامان بهشت عشاق است و عشق در این وادی رخ می‌نماید. بزرگ‌ترین شهر اورامانات شهر پاوه است که از فاصله 120 کیلومتری شمال غرب کرمانشاه تا نقطه صفر مرزی ایران امتداد دارد.

معماری ویــژه
این سرزمین که در پهنه غرب قامتی افراشته دارد‌ در کنار دو دشت شرقی یک غربی، سر و گردن‌ بالاتر است. در بخش شرقی اورامان دشت ماهدشت در استان کرمانشاه و در بخش غربی آن دشت پهناور شهرزور در اقلیم کردستان عراق مفروش شده و در این میان اورامان همچون نگینی در میان دشت‌ها سر برآورده است.
ساکنان‌مناطق دشت را کردهای کوچرو و امروزه یکجانشین تشکیل داده‌اند که در سده اخیر عمدتا به رمه داری می‌پرداختند و ییلاق و قشلاق از شاخصه‌های اصلی آنها بوده است.

مردمان اورامان اما به درازای تاریخ یکجانشین بوده اند و به باغبانی و صنایع دستی و علوم سنتی آن دوره می‌پرداختند. برای همین خانه سازی و معماری رکن اصلی تمدن این دیار است.همسایگان اورامان در دشت‌های ماهیدشت و شهرزور عراق در میان چادر کپر و سیاه چادر زیسته و با کوچ گرمسیر به سردسیر خود را وفق داده اند. لذا نیاز به خانه و ساختمان نداشته اند چون دریک جا نبوده اند. از این جهت است که تا به امروز هم به خانه (مال) می‌گویند، که از واژه کردی [ره‌ش مال] به معنای سیاه چادر گرفته شده است. اما در هورامی چون معماری خاص خود را دارد‌ هر جزء از اجزای سازه هم دارای اسم خاص خود است. به جز این‌که به خانه (یانه) می‌گویند صدها واژه مختص معماری نیز دارند.برخی از آنها حتی در زبان‌های فرنگی نیز به فرهنگ معماری شان افزوده شده اند و بعدها به فارسی نیز ترجمه شده اند. از آن سو چنانچه ابن خلدون نیز بدان اشاره کرده کلمه تمدن از مدن و شهرسازی گرفته شده است و اگر ملتی خانه سازی و شهرسازی داشته اند، تمدن آفرین نیز بوده اند.

معماری اورامان درحال نابودی است
معماری اورامان در سال‌های اخیر تحت تاثیر مصالح و معماری کویری قرار گرفته و به دلایل عدیده ای در حال نابودی است. به جای آن آجر و خشت و سفال جایگزین می‌شود و شهر و روستاهایی که بر پایه معماری پایدار بنا شده اند حالا از بیخ و بن فروریخته می‌شوند.خانه‌ها با سفال و آجر ساخته می‌شوند که هم از دید زیباشناسی و هم از دید معماری پایدار ناهماهنگ و ناموزون است.این ناهماهنگی و ناموزونی وقتی بسیار مشهود است که در کنار سازه ای جدید با خشت، بنایی‌کهن و سنگی قرار می‌گیرد. کاملا دیده می‌شود که نه با محیط کوهستانی و سنگی آنجا هماهنگ است‌ نه با شرایط سرد و خشن کوهستان؛ و نه آن اقتدارو استواری بنای سنگی را دارد. خرد چنین حکم می‌کند که مهندسان بومی اورامی که با سلاح علم نوین آشنا هستند با آموزه‌های هزاران ساله اجداد خود نیز سر دوستی باز کنند.hamshari-memari-4

تلفیقی نو از این دو را در ساخت سازه‌های جدید معماری اورامان لحاظ کنند و با حفظ اصول اساسی این معماری فاخر معادلات نوین مهندسی رانیز چاشنی کار کنند. این‌گونه هم به حفظ یکی از معماری‌های بسیارغنی و پایدار پرداخته ایم و هم از علوم نوین غافل نشده‌ایم. باشد که جدال بین خشت و سنگ را در معماری امروز اورامان با عقلانیتی کارآمد به سر انجامی نیکو برسانیم.

تطابق معماری اورامان با علوم مهندسی نوین
‌معماری هورامان از 2دیدگاه کلی و جزئی قابل بررسی است. در نگاه کلی چنین سوالاتی مطرح می‌شود که اورامی‌ها برای مکان یابی روستاها و شهرها چه نکاتی را مدنظر داشتند؟ برای اقلیم سرد و خشن اورامان چه تدابیری اندیشیده اند؟ ساماندهی دفاعی روستاها در حملات عشایر واقوام مهاجم بر چه بنا شده است؟ برای سیستم گرمایشی و سرمایشی چه راهکارهایی داشته اند؟ پاسخ این پرسش‌ها و برخی سوالات مشابه را‌ می‌توان چنین بیان کرد که در این سرزمین برای کاربری زمین روستا یا شهر دماغه‌های سنگلاخی با شیب تنداستفاده کرده اند. مهم‌ترین دلیل این کار هم ویژگی‌های طبیعی منطقه بوده است.

از جمله این‌که به دلیل کمبود خاک مناسب برای باغبانی و کشاورزی‌های کوچکی که داشته‌اند زمین بسیار حائز اهمیت بوده و هست. زیرا که در اورامان خاک برابر طلاست و می‌پندارند که از هر مشت آن باید به نحو احسن استفاده شود. لذا اراضی خوب با خاک عمیق و نیمه عمیق را به باغ‌ها‌ اختصاص داده اند و خانه را بر دماغه‌های سنگلاخی بر دامنه جنوبی بنا کرده اند. اقلیم کوهستانی و تپه ای باعث شده سازه های اورامی روی دامنه‌های پرشیب بنا شود و این محدودیت با ذکاوت اورامانیان به فرصت تبدیل شده است؛ هم از لحاظ دید زیباشناسی شهری و هم از لحاظ استحکام و مقاومت خانه ها.

نظم خاص چیدمــان خانه‌ها
از نظر زیبایی وقتی از دور به معماری شهری و روستایی اورامان می‌نگریم، نظم خاص منطبق بر خطوط تراز و چیدمان خانه‌ها با ترکیبی بسیار خلاقانه حس شکوه و زیبایی به ذهن متبادر می‌کند.از لحاظ استحکام، خانه‌ها چنان استوارند که عمر برخی خانه‌ها تا 600 سال و بیشتر هم می‌شود. خانه‌هایی که پس از قرن‌ها هنوز قامت خم نکرده اند و قابلیت سکونت دارند.پله ای یا پلکانی بودن معماری اورامان نیزاز خصوصیات کلی این معماری است. همچنان که گفته شد، چون خانه‌ها بر سطوح شیبدار ساخته می‌شوند، اختلاف ارتفاع دارند. این شیب و اختلاف ارتفاع حالت پله ای ایجاد می‌کند‌که در نمای دور و کلی انگار چیدمان منظم شهری است ازجنس پله برای عروج آدمی.

همخــــوانی با طبیعت
از دیگر ویژگی‌های معماری اورامان همخوانی با طبیعت و همزیستی مسالمت آمیز با آن است که در عمق افکار معمار اورامی نهادینه شده. این‌که محدودیت زمین‌های مسکونی از طرفی و نیاز به حیاط برای هر واحد مسکونی ذهنی خلاق می‌طلبد تا این محدودیت نیز با درایت معمار هورامی به سرانجام نیکو برسد. معمار اورامان حیاط هر خانه را بام خانه دیگری قرار داده، زیرا که سازنده از ظرفیت سازگاری اورامانیان خبر داشته و از بام خانه پایین دست برای حیاط خانه بالادست استفاده کرده است. در همه اورامان این قاعده حاکمیت دارد که هر بام خانه در عین سرپناه برای یکی برای دیگری نیز کاربری حیاط را داراست. بدین گونه اورامانیان از یک فقره سازه که در دنیا یک کاربرد بیشتر ندارد دو کاربری مفید حاصل کرده اند‌ واین چیدمان در هم تنیده پیش از هر چیزی روح انسان مداری و مهرورزی مردمانی را نشان می‌دهد که به مفاهیم واقعی زندگی اجتماعی باورمند هستند و این اندیشه در معماری آنان رنگ خویش را نمایان کرده است. در نگاهی جزئی،در‌کالبد داخلی معماری اورامان نیز اندیشه‌خلاق و نگاهی عقل مدار به همراه هندسه ای مهندسانه مشهود است.

ویژگــی‌ کوچــه‌ها
کوچه‌ها را به گونه ای ایجاد کرده اند که همواره یک چارپا با بار علوفه بتواند از آن عبور کند. این ویژگی خود مقیاسی بوده برای حد نصاب قرار دادن عرض کوچه ها. واضح است که در این کوچه‌ها چندین انسان می‌توانستند همزمان در کنار هم عبور کنند و هیچ مشکلی برای تردد در مواقع بحرانی نیز پیش نیاید. چون بیشتر کوچه‌ها‌ شیب‌های تند داشتند لذا اکثر آنها پلکانی بودند تامانع خستگی سالمندان و سلامت سایرین از لحاظ بیماری‌های ستون فقرات و زانوشوند. از طرفی دیگر، ارتفاع حدود10-12 سانتی‌متر را برای هر پله مفروض کرده اند.

بخش داخلی کوچه نیز به دلیل بارندگی‌های زیاد این مناطق به این صورت بوده که از طرفین کوچه به مرکز اندکی شیب داشته است. این شیب موجب می‌شود آب حاصل از باران در یک نقطه متمرکز شود تا به پایین دست انتقال یابد و با دیوار ابنیه‌ها تماس پیدا نکند و به هیچ خانه ای جاری نشود.نکته جالب در مورد کوچه‌های اورامان این است که هیچ‌وقت به کوچه بن بست بر نمی‌خوریم. حتما یا به خروجی می‌رسیم یا امتدادش به کوچه دیگری متصل می‌شود. این از دیدگاه روان‌شناسی نگاهی باز و اندیشه ای مثبت نگر است که هرگز هیچ مساله ای لاینحل نخواهد بود و اندیشه آدمی می‌تواند هرگرهی را باز کند. بدنه ابنیه اورامان سنگی است و سنگ‌ها به‌صورت دستی یک به یک با چکش در ابعاد مناسب تراشیده می‌شوند.

سازه‌های و دیوارهای مناطق متعدد اورامان متفاوت هستند. در اورامان تخت کلا ساختمان‌ها با سنگ‌های تراش خورده بنا می‌شوند و هیچ گونه مصالحی استفاده نمی‌شود و در یک نگاه کلی ساختمانی همه سنگی و بسیار زیباست، ولی در اورامان لهون همچنان از سنگ بعنوان مصالح اصلی استفاده می‌شود، 2 شاخص دیگر نیز وارد سازه می‌شود. یکی گل به‌عنوان ملاط و دیگری چوب و کنده درختان گردو و توت که در فرهنگ معماری اورامان هر کدام کارکردی علمی دارند. درختانی چون دزه ون، دیمک، مروله، باهو، تیمانه، حمال و غیره. پنجره‌ها اکثرا از جنس چوب هستند و به طرف دامنه جنوبی باز می‌شوند.

در بیشتر موارد به رنگ آبی آسمانی نیز ملون شده اند. سیستم گرمایشی و سرمایشی چه ازلحاظ ماکروسکوپی و چه میکروسکوپی قابل تعریف است. در نگاه خرد در هر ابنیه وجود دیوارهای اصلی به ضخامت 50-75 سانتی‌متری و پوشش داخلی گل، گچ و کاهگل از تبادل انرژی با بیرون ممانعت می‌کند. در نگاه کلان نیز خانه‌ها به هم چسپیده است و این نیز خود به‌خود یک سیستم مرکزی بزرگ گرمایشی ایجاد می‌کند. برای همین در زمستان‌های برفی و سخت اورامان هزاران سال است با اندک سوخت تا بهار را به آسانی دوام آورده اند. تابستان‌ها نیز به همان دلایل هرگز از وسایل خنک کننده استفاده نمی‌کنند و همواره داخل منزل اورامانیان خنک و بسیار مطبوع است.

نویسنده: فریبرز موسی زاده / مهندس عمران و شهرسازی 1395/08/09

4 پاسخ برای “اورامان سرزمین خشت‌ها و سنگ‌ها/فریبرز موسی زاده

  • دلشاد عزیزی در تاریخ آبان 15, 1395 گفت:

    از جناب مهندس موسی زاده به دلیل نوشتن این مطلب زیبا و به جا تشکر می کنیم لازم است از تجربیات وی توسط دستگاه های ذیربط استفاده شود.تا از نابودی بافت های قدیمی روستاهایمان که بهترین جاذبه گردشگری می باشند جلو گیری نمود

  • حیدری در تاریخ آبان 10, 1395 گفت:

    جناب مهندس : زندگی قانون باور ها ولیاقتهاست . همیشه باور داشته باش ، لایق بهترینهای
    واقعا کامل و جامع بود

  • مهران در تاریخ آبان 10, 1395 گفت:

    سلام و تشکر از مطلب جالبتان. یک پیشنهاد دارم که هر موقع مطلب این چنینی دارید در پایان مطلب پاراگراف مختصری هم در مورد نویسنده و سابقه کاری و تحصیلیش هم داشته باشید. در حد یک پاراگراف رزومه مانند. ممنون از توجهتون.

  • آراس در تاریخ آبان 10, 1395 گفت:

    درود كاك فريبرز كه با علم وتحقيق نوشته اي بطوري كه خواننده اورامان را لمس مي كند