پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه : یۆ جه‌ بنه‌ڕه‌ته‌ هێقم و هه‌سه‌مه‌کاو ئه‌ده‌بیاتوو ئارۆ دنیای، کوڵه‌ داستانه‌نه‌. کوڵه داستانه یه‌که‌م جار بنه‌ڕاو قه‌ڕنۆ نۆزده‌یه‌نه‌ جه لاو  ئیدگار ئالین پۆ (1849_1809)ی ئامریکایی پێسه فۆرمێوی ئه‌ده‌بی جه‌ داستانێ نریاره. هه‌ر چا سه‌روه‌ختانه و چنی ئالێن پۆی نویسه‌رێوی رووسیچ به نامێ نیکۆلای گوگول(1852_1809) خه‌ریکوو ئه‌ره‌نیای و وه‌ش که‌رده‌ی ئی جۆر داستانێ بێ. دماته‌ر ئی دوه نه‌فه‌ره‌شا نامێ نیه‌ی تاتێ کوڵه داستانێ . شۆنۆ ئاذیشاره ئانتوان چێخۆف، ئێرنێست هێمینگۆی،گی دۆمۆپاسان،جه‌یمز جۆیس و….. ده‌سشا که‌رد به ده‌وڵه‌مه‌ن که‌رذه‌ی ئی فۆرمه ئه‌ده‌بیه‌یه‌. فره‌و له‌یه‌که‌وه‌ده‌را په‌یلواشا ئانه‌نه‌ که‌ ئالێن پۆی کوڵه داستانه‌ش نیاره و تا تاواش وناراش،ئانتوان چێخۆفی چ ترۆق پنه دا .

ئی ڕه‌وته جه داستانێ هه‌روه‌ره‌نه‌ وه‌رهۆرزی دلێڕاسینیچش (خاورمیانه) گێرته‌ره‌ و ئێرانه‌نه ته‌ناوه .  جه ئێرانه‌نه‌ هه‌رچن که‌سانێو پێسه نیمایووشیج،سه‌عید نه‌فیسی و عه‌لی ئه‌کبه‌ر دێهخۆدا چی ویه‌ره‌نه وێشا تاقیشا که‌رده‌وه‌ به‌ڵام هه‌رمانه‌کێشا یاگۆ سه‌ره‌نجی نه‌بێنێ تا حه‌مه‌عه‌لی جه‌ماڵزاده سالۆ 1300کۆچی رۆجیاری به کتیبوو (یۆبێ یۆنه‌بێ) بی به ئه‌ره‌مه‌رزنه‌ر و تاته‌و کوڵه داستانێ فارسیێ . دماو ئاذی گه‌وره نویسه‌رانێو پێسه سادێق هێدایه‌ت،بۆزۆرگ عه‌له‌وی،سادێق چووبه‌ک،ئیبراهیم گۆلێستان و جه‌لال ئال ئه‌حمه‌د جه‌ دوێ ده‌ورێنه‌ کوڵه داستانێ فارسیه‌شا یاونا چڵه‌پۆپه‌و وێش. کۆرده‌سانوو وێچمانه جه‌میل سائێب به کوڵه داستانۆ (له خه‌وما) سالۆ 1925 زایینی و جه رۆنامه‌و (ژیانه‌وه‌)ینه بی به بنه‌ڕه‌تمجوو ئی ڕه‌وتیه‌. جه‌میل سائێب جه کورده‌سانوو پانیشتیه‌نه‌ بنه‌ڕه‌ته‌که‌ش بڕی و چادمای حه‌سه‌ن قزلجی به کتیبوو (پێکه‌نینی گه‌دا) جه کۆرده‌سانوو وه‌رهۆرزیه‌نه‌ هه‌رمانه‌کێش درێژه پنه دا. نویسه‌رانێو پێسه ئیبراهیم ئه‌حمه‌د، عه‌لادین سه‌جادی و شاکر فه‌تاح جه‌ ساله‌کاو 1930 تا 1940زایینی کوڵه داستانێ کوردیه‌شا سه‌ر وسته‌. جه‌ هه‌ورامانیچه‌نه‌ په‌ی چننێ ساڵا ملۆ که ئی ته‌رزه‌ ئه‌ده‌بیه جه لاو نویسه‌ره‌کاوه باوشیش په‌ی کریانه‌وه به‌لام کریۆ واچی به شێوێوی هه‌ره‌قه‌تین ده‌سش پنه نه‌کریابی تا یه‌که‌م که‌ڕه‌ت هه‌مامێوش جه شاروو نۆدشه‌ینه په‌ی گیریا .

هه‌رپاسه که وه‌ڵته‌ر به ته‌شک ودیامانێوی وه‌روه‌ڵا جه یاونه‌ره‌ کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانه جاڕ دریابێ رۆ 23ێ گه‌لاوێژوو ئێساڵی جه هه‌یوانۆ گلێرگاو فه‌رهه‌نگ و ڕانموونی شاروو نودشه‌ینه و به به‌شداری نویسه‌را، په‌یجۆرکه‌را، هۆنیارا و حه‌زپنه‌که‌راو ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی یه‌کۆمین هه‌مامه‌و کوڵه داستانێ هه‌ورامیێ لوا ڕاوه. ئه‌گه‌ر به وردی بدیه‌یمێ په‌ی هه‌مامه‌که‌ی و له‌یه‌کش ده‌یمێوه مشیۆم به‌یمێ پنه جیاکار جه فره‌و که‌م و کۆرتیا که په‌ی هه‌ر گلێرێوی ئه‌ده‌بی مه‌ی وه‌ره‌وه هه‌مامه‌که تا ڕادێوی فره به ڕیکوپێکی بریا ڕاوه. یاوگه‌و من په‌ی هۆرسنگنای، تۆتۆ هۆردای و ئێژانه و کێشانه که‌رده‌ی هه‌مامه‌که‌ی نه‌ک ئیسه‌و کۆره‌کێ که‌ دمارۆ ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی و شۆنه‌مایوه‌نه که هه‌مامه‌که ئیسه‌ولا دلێ ویه‌رۆ ئه‌ده‌بیاتی نویسیاری هه‌ورامی به گرذيی و کوڵه داستانه پێسه یۆ جه له‌قه گه‌وره‌و کۆکه‌کاو ئه‌ده‌بیاتی هه‌ورامی منیۆ و به چه‌م وینمێش، ئه‌ده‌بیاتێو که تا ماوێو چیه‌و وه‌ڵی وه‌روو که‌لوکار نه‌گێرته‌ی و بێ مه‌لاباتی نویسه‌ره‌کاش  خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یش و فه‌وتیایش بناگۆشێمانه وته‌بێره ئیسه به وه‌شحاڵیه‌وه داستانه‌ش پنه منویسیۆ و به‌ره‌و ئه‌ده‌بیاتی مۆدێڕنی ڕه‌قنۆ!!. ئه‌ده‌بیاتێو که تا هیزی سووچێوه‌نه هه‌ناسه‌بڕ بیه‌بی ئارۆ به یارذی خامه‌و نویسه‌ره‌کاش و سه‌ره‌نجوو ره‌خنه‌گیره‌کاش کۆک و گه‌ش که‌رده‌ ماتڵوو ترۆقی فره‌ته‌ر و فره‌ته‌ریا.

به‌ واته‌و کاکه ئیبراهیم شه‌مس ی راوه‌به‌روو هه‌مامه‌که‌ی که مه‌ینه‌ت و مه‌راره‌ت کێشته‌یش په‌ی ڕیک وسه‌ی کۆڕه‌کێ ئینا وه‌روو چه‌ماماوه‌ و یاگۆ ده‌سوه‌شی و سپاسی بی ئه‌وپه‌رینیه‌نه‌، 72 ێ کوڵه داستانێ هه‌ورامیێ یاوه‌ینێ نویسینگه‌و هه‌مامه‌که‌ی که بنیادمی دڵگه‌ش که‌رۆ .په‌ی چننێ ڕوا ملۆ هه‌مامه‌که دماینه‌ش ئامه‌ینه و فره‌و شیه‌وه‌که‌را جه‌ وه‌ره‌چه‌موو وێشاوه باسوو چه‌نیه‌تی هۆرچنیای به‌رهه‌مه سه‌رکه‌وته‌کا، داوه‌ری داوه‌ره‌کا، خاڵی که‌م هازی و پڕهازی ئا ڕۆ گلێره‌که‌ی که‌را به‌ڵام ڕه‌نگا من جه ده‌لاقه‌و ته‌شابیێوته‌ره‌وه بدیه‌و په‌ی هه‌مامه‌که‌ی. جه‌ وه‌رچه‌موو ئی خامه‌یوه‌ هه‌مامه‌که چننێ خاڵێ پڕهازێش بێنێ که به پاو ئێژایشا واره‌نه ئیشاره‌شا پنه که‌روو.

سه‌ر وسته‌ی ئه‌ده‌بیاتی نویسیاری :

ئه‌ده‌بیات به شێوێوی گرذی بۆ به دوێ به‌شێ: ده‌مواچ(شفاهی) و نویسیاری(مکتوب).

ئه‌ده‌بیاتی ده‌مواچ فۆلکلۆری گێرۆوه‌ ؛ یانێو به واتێوته‌ر به کۆماو ئا داستانا، ئه‌فسانا، مه‌ته‌ڵا که جه ویه‌رده‌نه خه‌ڵکه‌که‌ی سینه‌ به سینه پارێزناینێ و یاونه‌ینێش ده‌سوو پرزۆ ئیسه‌یه ئه‌ده‌بیاتی ده‌مواچ ماچانێ . هه‌رچن هه‌ر ئه‌ده‌بیاتێو که ده‌مواچش فره بۆ فه‌رهه‌نگش فره‌ته‌ر ته‌نگیۆوه و ترۆق که‌رۆ به‌ڵام چێوێوی ئه‌وه‌نه‌شاریان ئه‌ده‌بیاتی ده‌وله‌مه‌ن ئه‌ده‌بیاتێوا که ئه‌ده‌بیاتی نویسیاریش فره‌ته‌ر بۆ و گه‌نجینه‌و ئه‌ده‌به‌که‌یش نویسیا بۆ. په‌ی ئه‌ده‌بیاتی هه‌ورامی که به نونگه‌و که‌م ده‌سةڵاتی و نه‌بیه‌ی ویری تێژ و ئاوه‌زی ئه‌وه‌ته‌نگیا ئه‌ده‌بیاتی نویسیاریش که‌م بیه‌ن و هه‌ن و فره‌و قوه‌ت و هازیش ئینا ئه‌ده‌بیاتی ده‌مواچه‌نه‌، هه‌مامه‌و کوڵه داستانێ هه‌ورامیێ متاوۆ گه‌وره‌ته‌رین کارێگه‌ریش بۆ په‌ی سه‌ر وسته‌ی ڕه‌وتوو نویسته‌ی پی زوانه بریقه‌داره‌یه.نویسته‌ی و گلێره‌وه‌ بیه‌ی 72 ی داستانێ هه‌ورامیێ جیاکار جه به‌رزی و نزمیشا یامکه‌تی ئاستوو زانستی بیه‌یشا ، جه دماڕوێوی نزیکه‌نه گه‌وره‌ته‌رین یاگه‌پاش سه‌روو بڕه‌و دای به ئه‌ده‌بی نویسیاری نیشتگاکه‌یما هه‌نه.

بڕه‌و دای به نه‌سری هه‌ورامیێ :

ئه‌ده‌بیاتی نویسیاری بۆ به دوێ به‌شی : شێعره و نه‌سر . بێ هیچ شکێوه کریۆ واچمێ ئه‌ده‌بیاتی هه‌ورامی پی چننه ساڵه که خه‌ریکوو ژیونای وێشا جه ویه‌رۆ شێعرێنه که‌میش نه‌بیه‌ن و کوڵه‌مه‌رگیش نه‌بیه‌ی نه‌سری بیه‌ن و هه‌ن، ترۆق و گه‌شةو هه‌ر ئه‌ده‌بیاتێویچ ئینا ده‌سپنه که‌رده‌ی و وه‌رلوای نه‌سریشه‌نه‌. هه‌مامه‌و کوڵه داستانێ پالپشت و پاشه‌که‌وتێوی پته‌و و زلاما په‌ی نه‌سری هه‌ورامیێ.

ئه‌ژناسنای خامێ تازێ :

هه‌ر ئه‌ده‌بیاتێو ئه‌وه‌جه‌ش به سه‌ره به‌رئارذه‌ی هۆنیار، نویسه‌ر و په‌یجۆرکه‌ری تازه‌ی هه‌ن تا هه‌روه‌ره‌نه به ویارنای زه‌مانه‌کا جه قافله‌و زانایی جه‌هانی نه‌گنۆوه‌ دما و سڕ و سۆل نه‌بۆ . جه دێهاته جه‌هانیه‌که‌و مارشاڵ مه‌ک لووهانیه‌نه  ڕۆبه‌ڕۆ  زانست مله‌ی ملۆ وه‌ره‌وه و ئه‌ده‌بیاتیچ چی ره‌وتیه جیا نمه‌بۆوه و مشیۆم ده‌س به‌ ده‌س کریۆ و خامی جوانی به ویریوی تازه یاگۆ ئه‌دیبه‌ قه‌دیمیه‌کا گێراوه.

هه‌مامه‌و کوڵه داستانێ هه‌ورامیێ نیشانه‌ش دا که هه‌ورامانیچه‌نه نویسه‌ره تازه‌ پنه‌یاواکێ به تایبه‌ت خاتوونه وه‌شه‌ویسه‌کێ خه‌ریکا سه‌ره به‌ر مارا و یاگۆ نویسه‌ره قه‌دیمیه‌کا گێراوه.

هازدار بیه‌ی گردی ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی :

حه‌شاش چنه نمه‌کریۆ هه‌مامه‌و کوڵه داستانێ هه‌ورامیێ بیه به نونگه‌و گه‌شه‌و زیاته‌روو ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی . ئه‌ده‌بیاتێو که وه‌ڵێنه گێڵۆوه برێو دیوانه شێعرا هیچش چنه نه‌مه‌نه‌بێوه به سه‌ربه‌رزیه‌وه چی دویه‌ر ساڵه‌نه چننها کتیبێ هه‌ورامیێ و به‌رهه‌مێ سه‌رکه‌وتێ نویسیاریێش چنه بیێنێوه.

تا چننێ ساڵێ چیه‌و وه‌ڵی وتارێوی هه‌ورامیت نویسه‌یا یامکه‌تی یاگێوه‌نه‌ باس جه‌ نویسته‌ی به زوانی هه‌ورامیت که‌رذه‌یا بڕێو چا ئازیزا که چی هه‌مامه‌نه خامه‌شا گێرته‌بێنه دلێ کلکاشا و به هه‌ورامی نویسته‌بێشا وه‌راوه‌روو هه‌رمانه‌کێوه مدرێنێ و واچێنێ هه‌ورامی نویسته‌و چیشی؟!!!!

هه‌مامه‌که تاواش ئا ئازیزا چیه  گلێرێ که‌رۆوه و تووڵه‌ ڕه‌یوه بۆ په‌ی ترۆقوو دماڕۆ زوان و ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی .

ئه‌نجام :

به باوه‌ڕوو ئی خامه‌یه‌ هه‌مامه‌و کوڵه داستانێ هه‌ورامیێ جه دماڕوێوی نزیکه‌نه بۆ به بنج و بنه‌ڕه‌تێو په‌ی ده‌سپنه‌ که‌رده‌ی شوڕشێوی نویسیاری و هه‌ورامی نویسی و جه پالوو ئانه‌یچه‌نه بۆ به بنه‌ڕاو نه‌قد و ره‌خنه‌و نویسته ئه‌ده‌بیه‌کا جه مه‌حاڵوو هه‌ورامانیه‌نه. ئانه ڕاسی بۆ تا ئێگه که ئه‌ده‌بیاتی هه‌ورامی یاوان تاقانه داڵغةش نه‌فه‌وتیای و دلێنه‌نه‌شیه‌ی بیه‌ن به‌ڵام ئیسه و پی ئاژه‌وه نه‌ته‌نیا ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی مزانۆ نمه‌مرۆ به‌ڵکووم سوورا ونه‌ش که مشیۆم ئیسه‌ولا پێسه ئه‌و ئه‌ده‌بیاته‌کاو ده‌وروبه‌ریش رۆمانه، کوڵه داستانه، له‌قێ تازێ شێعریێ و…… وه‌شی که‌رۆ . هیچ دوور نیا چیه‌ولا شاروو نودشه‌ی و هه‌مامه‌و کوڵه داستانێ هه‌ورامیێ بۆ به بنه‌ڕاو ویه‌رینێوی زیننه‌ی په‌ی بنه‌ره دای ئه‌ده‌بیاتی مۆدێڕنی هه‌ورامی.

                                             ئومید حه‌بیبی نودشه‌ 28و گه‌لاوێژوو 1392ێ

سه‌رچه‌مێ :

سامرست موام، درباره رمان و داستان کوتاه، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران،چاپ اول، انتشارات نگاه 1362

هاشم احمد زاده، از رمان تا ملت، ترجمه بختیار سجادی، سنندج، چاپ اول، انتشارات دانشگاه کردستان 1386

حه‌سه‌ن قزلجی، پێکه‌نینی گه‌دا، به‌غدا، چاپی یه‌که‌م، چاپخانه‌ی عه‌لا، 1985

ماکسیم گورکی.اُلگا لنیپرچخوا. کورنی چوکوفسکی.ولادیمیریرمیلوف، نقدی بر زندگی و اثار انتوان چخوف، ترجمه کتایون صارمی، تهران، چاپ اول انتشارات پیشرو1369

مجله ادبی هنری اجتماعی سروه، سال بیست و پنجم، شماره 271_272،شهریور و مهر 1388، سنندج

By: ئومید حه بیبی