پایگاه خبری تحلیلی سلام پاوه : بسياري از افراد كه به دليل رفتار مجرمانه وارد زندان مي شوند داراي خصوصيات و ويژگيهايي هستند كه آنها را تشويق به رفتار مجرمانه نموده است . سؤالي كه همواره براي متخصصان ، ‌حقوق دانان و دست اندركاران اصلاح و تربيت زندانيان مطرح بوده است اين مي باشد كه آيا آنان قابل اصلاح و تربيت هستند ؟ آيا مي توان آنها را با شيوه ها و برنامه هاي فرهنگي و آموزشي اصلاح كرد ؟ آيا حبس كردن و زنداني نمودن آنها موجب تغيير رفتار و اصلاح آنان خواهد شد ؟

در پاسخ به اين سؤالات ديدگاه هاي گوناني وجود دارد . برخي متخصصان و دست اندركاران اصلاح و تربيت بزهكاران عقيده دارند زمينه ها و عوامل رفتار مجرمانه ريشه در عوامل وراثتي و زيست شناختي فرد مجرم دارد و در نتيجه رفتار قانون شكنانه آنها به راحتي قابل تغيير و اصلاح نمي باشد و يا اصلاح و تربيت به طور موقتي مي تواند تا اندازه اي فقط آنها را كنترل كند .

 برخي ديگر نسبت به رفتار مجرمانه رويكرد نرم افزاري داشته و عقيده دارند بزهكاري ناشي از ويژگيهاي شخصيتي است كه در اثر تجارب دوران كودكي بوجود آمده است و از آنجايي كه اين رفتار ريشه در تجارب دوران كودكي دارد در شخصيت فرد تثبيت شده ، به سختي در اثر تمرين هاي بسيار زياد تا حد بسيار اندكي قابل تغيير است .

عده اي ديگر از متخصصان علوم روان شناسي و مشاوره عقيده دارند رفتار بزهكارانه از طريق يادگيري و آموزش در فرد شكل گرفته است . اشخاص بزهكار در اثر الگو گيري از اطرافيان و يا دريافت پاداش به خاطر انجام رفتار مجرمانه به آنها عادت كرده است . بر اساس اين ديدگاه همان گونه كه رفتار بزهكارانه در اثر يادگيري بوجود آمده از طريق يادگيري و آموزش نيز قابل تغيير است به اين طريق مي توان با فراهم كردن الگو هاي مناسب و يا تشويق فرد به رفتارهاي اجتماعي و قانون مدار او را اصلاح نمود . بر اساس اين رويكرد هر نوع يادگيري نيازمند انگيزه كافي در فرد مي باشد . چنانچه در افراد بزهكار انگيزه كافي بوجود آيد آنها مي توانند رفتار و عادات گذشته خود را كنار بگذارند و رفتار سازنده جديدي را جايگزين آن نمايند .

گروهي ديگر از متخصصان علوم رفتاري و اصلاح و تربيت عقيده دارند خود پنداري ، تعريف و هويتي كه يك فرد از خود دارد نوع رفتار او را تعيين مي كند . بر اساس اين ديدگاه بزهكاران خود را افرادي خلافكار مي پندارند ، آنها از خود تصويري ساخته اند كه متناسب با آن رفتار مي كنند . برخي از آنان پذيرفته اند كه يك فرد مجرم و خلاف كار هستند و كاري غير از جرم و خلاف از آنها نمي تواند سر بزند . آنها خود را در انجام رفتار سالم و اجتماعي ناتوان مي پندارند . بنا به ديدگاه اين دسته از متخصصان افراد بزهكار زماني اصلاح مي شوند كه به آنها كمك شود تصور و خود پنداره خويش را از خويشتن عوض كنند و باور نمايند كه مي توانند متفاوت با آنچه تا كنون عمل مي كرده اند رفتار نمايند . به نظر اينگونه متخصصان چنانچه فرد ارزش وجودي خود را دريابند و به عزت و كرامت هستي خود واقف شود در آن صورت از رفتار بزهكارانه دست برخواهد داشت .

 نگرش ديگري كه در زمينه اصلاح و تغيير بزهكاران وجود دارد اين است كه عوامل اجتماع و خانوادگي در رفتار مجرمانه مؤثر است . از اين منظر فرد بزهكار كسي است كه در محيط زندگي خود با اشخاصي زندگي مي كند كه داراي تفكر و فرهنگ قانون شكنانه و بزهكارانه هستند . فرد بزهكار در ميان مردمي زندگي مي كند كه قانون شكني را ارزش و شجاعت تلقي مي كنند . مطابق اين ديدگاه اصلاح رفتار مجرمان به شرطي مقدور است علاوه بر اجراي فرايند اصلاح و تربيت فرد بزهكار از طريق مداخلات فرهنگي و جامعه شناختي و مشاوره خانوادگي شرايط اجتماعي و بوم شناختي او را به منظور اصلاح تغيير دهند .

علاوه بر آنچه گفته شد نظريات و ديدگاه هاي زيادي درباره بزهكاري ،‌ علل و نحوه اصلاح آن مطرح است . يكي از اين ديدگاه ها ، ديدگاه اسلام است . مطابق ديدگاه و فرهنگ اسلام انسان موجودي صاحب اراده و اختيار است كه از طريق آموزش و بصيرت مي تواند هر آن خويش را اصلاح نمايد . مفهوم ” توبه ” در فرهنگ اسلامي يعني اقدام به خود اصلاحي در هر زمان ممكن توسط خود فرد . بر اساس روايات اسلامي يك فرد هر چند بزهكار و خلاف كار باشد چنانچه تصميم به توبه و تغيير خويش بگيرد مي تواند به راه راست برگردد و به سعادت ابدي دست يابد . به نظر ميرسد نرم افزارترين رويكرد به اصلاح و تغيير بزهكاران رويكرد اسلام باشد . بر اساس ديدگاه دين مبين اسلام انسان نيازمند راهنما است و چنانچه خودش بخواهد و دست خود را در دست يك راهنماي صالح قرار دهد مي تواند از تجارب او در جهت اصلاح خود استفاده كند .

به هر صورت از اجتماع ديدگاه هاي مختلف چنين بر مي آيد كه رفتار بزهكارانه تا حد زيادي قابل اصلاح  است . بنابراين بايد از طريق تدوين راهبردي مختلف در اين راستا اقدام نمود . به همين منظور تاكنون توسط متخصصان مختلف علوم رفتاري و مشاوره مدلهاي مداخله اي و درماني زيادي براي اصلاح و تربيت زندانيان طراحي شده است . هر چند برخي از آنها در بعضي شرايط به طور نسبي موفق بوده و برخي در بعضي شرايط ديگر در اصلاح بزهكاران ناكام مانده اند .

اصلاح و تربيت بزهكاران امري پيچيده و تخصصي است . در واقع بزهكاري را بايد بيماري تلقي نمود كه نيازمند درمان هاي راهبردي و متخصصانه است . به اين مفهوم كه از طريق روزمره گي و اقدامات غير متخصصانه و غير علمي نمي توان بزهكاران را درمان نمود . كساني كه قرار است بزهكاران را درمان كنند بايد از دانش ،‌ تجربه و صلاحيت هاي علمي و اخلاقي كافي برخوردار باشند . آنها بايد در كار اصلاح و تربيت به انواع مهارتها و فنون روان درماني ،‌ مشاوره و اصلاح بزهكاران مسلط باشند . زنداني كردن مجرمان و ايجاد يك اجتماع بيمار از آنان در يك محيط سربسته و بدون متخصص اصلاح و تربيت درست مانند آن است كه تعداد زيادي بيمار عفوني را در يك محيط سربسته و بدون پزشك متخصص بستري نموده و به حال خود رها ساخت و فقط عده اي را به عنوان مراقب براي آنها قرار داد . حال تصور كنيد در اين شرايط چه خواهد شد . اين وضعيت نتيجه اي جز انتقال بيماري به هم ديگر نخواهد داشت . وضعيت رها سازي بزهكاران به حال خود مي تواند به همين اندازه يا بيشتر خطرناك باشد .

 اصلاح و تربيت زندانيان مستلزم ايجاد نظام و نيروي انساني آموزش ديده و متخصص است . درست همانطور كه تشكيلات به نام واحد بهداري يا فرهنگي و يا انتظامي در زندانها وجود دارد كه به منظور اهداف خاص خود ايجاد شده اند واحدي به نام مشاوره و رواندرماني در سطحي گسترده تر و منظم تر لازم است تا از طريق اجراي برنامه هاي علمي اين امر ميسر شود . هرچند مدتها است كه با سعي و تلاش مديران خلاق و انسان دوست و داراي بصيرت اسلامي در تعليم و اصلاح زندانيان ،‌ نظام مشاوره و رواندرماني در برخي زندانهاي كشور ايجاد گرديده و بارها شاهد اثر بخشي مؤثر و مفيد آن در كاهش بازگشت زندانيان و ارتكاب مجدد آنان به رفتار مجرمانه شده است اما هنوز تشكيلات ، آيين نامه ،‌ ساختار سازماني و بودجه مستقل براي آن در نظر گرفته نشده است .

منابع

ساراسون،ایرون جی و ساراسون،باربارا آر.(1382).روان شناسی مرضی.ترجمه نجاریان و همکاران.جلد اول.چاپ پنجم.تهران:انتشارات رشد

شریعت، وحید. اسعدی، محمد.نوروزیان، مریم. پاکروان نژاد، مهدی. یحیی زاده، امید.آقایان، شاهرخ.(1385). شیوع اختلالات روانپزشکی در زندانیان مرد زندان قصرتهران. مجله دانشکده پزشکی. دانشگاه علوم پزشکی تهران. دوره 64. شماره3: 25-36.

شمس،علی.(1382).بازگشت سعادتمندانه.چاپ اول.تهران:انتشارات راه تربیت